تدبری در قرآن یکی از تفاسیر معاصر است که مفسر در آن کوشیده با استفاده از قرآن، حدیث، تاریخ و علم و با زبانی ساده و نقد برخی از نظرات رایج، به ارائه تفسیری جدید از کلام الله بپردازد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، محمد باقر بهبودی، قرآن پژوه معاصر سعی کرده است تا تفسیر جدیدی را از کلام الله به دست دهد. وی بیش از شانزده اثر قرآنی در کارنامه پژوهشی خود دارد.
زندگی مفسر و آثار
محمد باقر بهبودی در آبان ۱۳۰۷ در مشهد به دنیا آمد و در سال ۱۳۲۷ تحصیلات مذهبی خود را در زادگاه خویش آغاز کرد. وی از درس ادبیات در محضر ادیب نیشابوری دوم و در فقه و اصول نزد آیت الله سید احمد مدرس یزدی و آیت الله میرزا هاشم قزوینی بهره جست. وی به تحصیل در مشهد اکتفا نکرد و عازم نجف شد تا در آنجا از محضر آیت‌الله سیدابوالقاسم خویی و سیدمحسن حکیم و عبدالهادی شیرازی بهره جوید.
پس از بازگشت به ایران، فعالیت علمی و پژوهشی خود را آغاز کرد. از جمله فعالیت‌های وی می‌توان به علوم قرآنی، معانی القرآن (ترجمه و تفسیر قرآن)، تدبری در قرآن (تفسیر قرآن)، گزیده جوامع اولیه حدیثی شیعه: صحیح الکافی (۳ جلد) و ترجمه آن به نام گزیده کافی (۶ جلد)، صحیح التهذیب (۲ جلد) و ترجمه آن به نام گزیده تهذیب (۵ جلد)، صحیح الفقیه و ترجمه آن به نام گزیده‌ی فقیه (۲ جلد)، معرفه الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عند الشیعه الامامیه و همچنین علل الحدیث اشاره کرد.
محمد باقر بهبودی چگونه در قرآن تدبر کرده است
تدبری در قرآن مبتنی بر ترجمه قرآن توسط مفسر است که به عنوان معانی القرآن منتشر شده بود. وی در ترجمه‌اش کوشیده بود تا توجه ویژه‌ای به ترتیب و فضای نزول داشته باشد. ترجمه او همچنین به روش آزاد انجام گرفته بود. سادگی و روانی عبارات و در عین حال به کار بردن واژه‌های محاوره‌ای و استثنایی در ترجمه بهبودی یکی دیگر از خصوصیات ترجمه معانی‌البیان است.
بهبودی در تفسیر گزینشی خود آیاتی که از منظر خود بحث‌انگیز یافته را بررسی کرده است. آشنایی‌های وی با حدیث و تاریخ باعث شده است تا وی رویکردی جدید در تفسیرش داشته باشد. تدبری در قرآن کوشیده است تا اشتباه مفسران قبل را جبران کند. از سوی دیگر مفسر توجه ویژه‌ای بر کلمات داشته و از خلال توضیح واژه‌های قرآنی به شرح آیات پرداخته است.
مفسر پس از بیان نظر رایج و نقد آن، به بیان نظرات خود می‌پردازد. کوشش بهبودی آن بوده است که بتواند از طریق استفاده از لغت، تاریخ و حدیث تفسیر جدیدی را ارائه دهد که هرگز در تفاسیر رایج نمونه‌ای از آن دیده نمی‌شود.
مثال سوره انفال
برای مثال، وی در شرح آیات آغازین سوره انفال پس از آنکه قول مشهور مبنی بر اختصاص این آیات به غزوه بدر را نقل کرده است، عنوان می‌کند که این آیات به غزوه احد مربوط است. بهبودی در توجیه این نظر خود می‌نویسد: درست است که در جنگ احد غنایمی حاصل نشد، اما کلمه انفال ناظر به اموالی بوده است که به هر حال در اختیار مسلمانان قرار گرفت و این وقتی بود که مشرکین از ترس هجوم مجدد مسلمین و یاری رساندن به آنان از ناحیه عشایری که از جنگ احد تقاعد (خانه‌نشینی) کرده بودند به جای گذاشته و هر چه زودتر راهی مکه شدند، در نتیجه این اموال در اختیار مسلمانان قرار گرفت و مایه اختلاف و نزاع شد.
بهبودی در جایی آورده است که با استعمال مجاز مخالف است. وی معتقد است که کلمات کتاب مقدس را باید در معنای اصیل آن ترجمه و تفسیر کرده و از دخل حقیقت شرعیه، مجاز و استعاره در این زمینه اجتناب کرد. به نظر مفسر این تنها مفهوم اصیل کلمه است که می‌تواند تفسیر را ممکن کند.
تفسیر فرآن به قرآن
مفسر تنها به روش حدیثی و تاریخی اکتفا نکرده است و تلاش کرده تا با تفسیر قرآن به قرآن گامی در فهم متن شریف بگذارد. صاحب تدبر آیات مشابه را در کنار یکدیگر نهاده و با توجه به کاربردهایشان، معنای آیه را روشن کرده است.
برای مثال بهبودی در تفسیر آیه ۳۵ سوره بقره و در معنای «وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَهَ» بر خلاف نظر رایج مفسران مبنی بر اینکه نهی از خوردن از میوه، به آدم الزامی و قطعی نبوده معتقد است که این آیه دلالت بر حکم قطعی دارد و برای توجیه نظر خود به آیات دیگری از جمله آیات زیر اشاره میک ند. بهبودی بر آن بود تا بگوید حضرت آدم (ع) از امری مستحب تخطی نکرده و عصیانش از امر قطعی خداوند منجر به خروجش از حد عصمت شده است.
«وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَهَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ» (اعراف/ٔ۱۹) یا در جاهایی دیگری که به صورت نهی آمده است از جمله «لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَ أَنْتُمْ سُکارى» (نساء: ۴/۴۳) «وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ » (انعام، ۶/۱۵۱)، «وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلاَّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ » (انعام /۱۵۲)، «وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلاَّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ » (اسراء،۱۷/۳۴)«وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى إِنَّهُ کانَ فاحِشَهً وَ ساءَ سَبِیلاً» (اسراء،۱۷/۳۲)، «وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یَطْهُرْنَ » (بقره/۲۲۲)
اعراف، ۱۹ – نساء: ۴/۴۳ – انعام، ۶/۱۵۱ – اسراء،۱۷/۳۴ – اسراء،۱۷/۳۲ – بقره/۲۲۲
کار دیگری که بهبودی کوشیده است انجام دهد استفاده از عهدین است. وی کوشیده است تا مقایسه‌ای از قرآن و کتب دیگر آسمانی ارائه دهد و یا در مواردی در توضیح آیات از آنها استفاده کند.
تدبری در قرآن در ترازوی انتقاد
نداشتن مقدمه و فهرست برای این تفسیر یکی از مسائلی است که مورد انتقاد کارشناسان قرار گرفته است. نداشتن مقدمه باعث شده است تا انگیزه و روش مفسر تنها با رجوع و تدبر در «تدبری در قرآن» معلوم گردد و بدون فهرست عمومی و جزئی استفاده از کتاب با دشواری ممکن می‌شود.
از سویی دیگر، «تدبری در قرآن» از عدم ارجاع به منابع در هنگام نقل تاریخ یا روایت رنج می‌برد. نمونه این مسئله را می‌توان در داستان پیامبرانی چون حضرت موسی، عیسی، ابراهیم و خاتم النبیین است که بدون منبع بیان شده‌اند. ارجاعاتی که انجام شده است به اصول فنی مقید نیست و حتی در برخی موارد نقل قول بدون ارجاع هیچ‌گونه منبعی آورده شده است.
مفسر به هنگام استفاده از احادیث در برخی موارد به بررسی و جرح و تعدیل آنها پرداخته و در برخی از موارد این کار صورت نگرفته است و احادیث بدون بررسی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. برای مثال بهبودی در تفسیر آیه ۲۲ سوره بقره آورده است:
«پروردگار عزت، بستر خاکی را فرش بشر می‌شناسد و آسمان نیلگون و حافظ و محفوظ از خطر را سقف خانه بشر می‌شمارد. او را به عبادتگاه طبیعی به طاعت و پرستش خود می‌خواند و به رسول خدا پیام می‌دهد که بر روی خاک سجده کند و به هنگام طاعت و عبادت سقفی غیر از سقف آسمان، سقفی از گل و خاک و خشت و سنگ گزین نکند».
ندبری در فرآن
وی در ادامه شرحی که از این آیه به دست داده می‌گوید که در احادیث شیعه آمده است که امام زمان همه این مساجد مسقف را خراب خواهد کرد. بدون شرح و تعدیل و با تفسیر بهبودی «باید مردمی که می‌خواهند در مساجد عبادت و شب زنده‌داری کنند، زیر برف، باران، طوفان و گرمای آفتاب در مساجد بدون سقف بمانند و این سختی‌ها را تحمل کنند.»
نقدها
نقد دیگری که برخی بر تفسیر حاضر وارد کرده‌اند نحوه استفاده از تفسیر علمی است. گفتنی است با سلطه گفتمان علوم تجربی، برخی ظاهر آیات قرآن را در تعارض با کشفیات جدید عنوان کردند. تفسیر علمی در چنین فضایی و برای دفاع از قرآن باب شد تا نشان دهد نه تنها چنین تعارضی وجود ندارد که برعکس قرآن موید علم است.
بهبودی در تفسیر خود این رویکرد را ادامه می‌دهد. برای مثال، بدون اطلاع از وسع مفسر در نجوم و نیز صرف‌نظر از مانایی گزاره‌های علم تجربی، مفسر در تفسیر آیه ۳۷ سوره صافات «إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَهٍ الْکَواکِبِ» مراد از سماء دنیا را آسمان کره مریخ عنوان کرده است و معلوم نیست تفسیر فوق از کجای آیه به دست آمده است یا ایشان بر اساس کدام مستند علمی چنین مطالبی را بیان کرده‌اند.
نقد دیگری که بیشتر روشی است، به وحدت رویه در پرداختن به آیات قرآن است. بهبودی گاه در آغاز آیات نکات و مشخصاتی کلی را ذکر می‌کند و گاه این کار را انجام نمی‌دهد یا برخی از آیات را بی‌تفسیر گذاشته و به نوشته‌های دیگرش ارجاع می‌دهد. برای مثال این کار در ترجمه آیه ۲۹ سوره بقره با ارجاع به مقاله‌ای از خود در یک نشریه انجام شده است.
آخرین دیدگاهها