این نوشتار بخش اول از دیباچه ای است که به عوامل محیطی موثر بر بالندگی و شکل گیری منظومه فکری استاد بهبودی و شخصیت علمی وی از زبان خود استاد و نزدیکان وی می پردازد. بدیهی است که برای بازشناسی دستگاه فکری و رهیافت ایشان برای عرضه معارف ناب و سره قرآنی، بررسی این عوامل مفید است.
عوامل موثر بر شکل گیری منظومه فکری
در بین عواملی که بر شکل گیری شخصیت علمی و دینی استاد بهبودی موثر بودند، می توان به سه عامل مهم زیر اشاره کرد:
- حوزه مشهد و مکتب خراسان
- قرار گیری در بطن نهضت تصحیح و چاپ متون دینی
- ظهور دانشگاه ها و تغییر گفتمان مسلط بر اندیشه در مهد تشیع
در زیر اشاره ای کوتاه بر تاثیر هر یک از عوامل فوق بر شخصیت علمی استاد بهبودی پرداخته می شود.
حوزه مشهد و مکتب خراسان:
استاد بهبودی در دوران بلوغ و تسلط اندیشه «مکتب خراسان» به تحصیل در حوزه مشهد مشغول شد. مکتب خراسان قائل به تفکیک روش‌های مختلف معرفت شناختی است. و غیر از جداسازی سه جریان شناختی وحی، عرفان و فلسفه از یکدیگر، ابعاد دیگری نیز دارد و مهمترین بعد آن «بیان معارف ناب و سره قرآنی» است.
بزرگان حوزه مشهد جدیت داشتند تا از هر گونه امتزاج و التقاط و خلط و تاویل در تفسیر قرآن پرهیز کنند. این مکتب بعدها به پیشنهاد استاد محمدرضا حکیمی به «مکتب تفکیک» مشهور گردید. فقط نگاهی گذرا به مقدمه و فهرست مجلدات تفسیر «بیان الفرقان»، اثر آیت الله حاج شیخ مجتبی قزوینی کافی است که عمق تاثیر اندیشه تفسیری این مکتب بر مبانی معرفت شناختی و منظومه فکری استاد بهبودی مشخص شود.
مقاله احیای حکمت قرآن؛ سیری در کتاب بیـان الفرقان
قرار گیری در بطن نهضت تصحیح و چاپ متون دینی
قبل از ورود فناوری چاپ و انتشار گراور با حروف سربی به ایران، اغلب کتابهای دینی فقط در دسترس عالمان دینی قرار داشت که حاضر بودند با قبول زحمت زیاد و صرف وقت از روی کتاب ها برای خود رونویسی کنند و یا با هزینه بسیار، برخی نسخه های چاپ سنگی کتاب ها را گاهی از سایر نقاط دنیا خریداری کنند. فناوری نوین چاپ امکانی فراهم می کرد که انتشار کتاب ها با تعداد زیاد و هزینه کمتر عملی گردد.
آغاز فعالیتهای حرفه ای استاد بهبودی مصادف شد با سالهای اولیه نهضت چاپ و انتشار منابع دینی شیعی در ایران با فناوری چاپ سربی در چاپخانه اسلامیه، که آغاز آن به سال ۱۳۳۵ باز می گردد. سرنوشت به استاد بهبودی این فرصت تاریخی را داد که تصحیح میراث و متون دینی را در این چاپخانه به صورت حرفه ای دنبال نماید.
این کار به وی این امکان را داد تا بتواند در عین کسب درآمد و گذران زندگی، مطالعه متون دینی را با دقت و وسواس مضاعف یک مصحح دنبال نماید. در خلال تصحیح و چاپ کتاب «بحار الانوار» به اهمیت این ایده کلیدی رسید که تمامی انوار هدایت دین اسلام و به ویژه تنها اعجاز حضرت رسول اکرم (ص) در واقع فقط متونی هستند که درستی و اصالت آنها با زحمت فراوان و همت پدران ما، نسل به نسل چنان پاسداری شده که امروزه حجت و چراغ فرا راه بشر امروزین باشند. بنابراین به تدریج شخصیت علمی وی به سمت متن شناسی و به تبع آن معرفت شناسی متن گرایش یافت.
ظهور دانشگاه ها و تغییر پارادیم و گفتمان مسلط بر اندیشه
استاد محمدباقر بهبودی در سالهایی زندگی کرد که از نزدیک شاهد یکی از مهم ترین تغییرات در پارادایم اندیشه در تاریخ اندیشه ورزی مسلمانان، یعنی ظهور اندیشه علمی با فراگیری نظام جدید آموزشی، سواد و انتشار کتاب در بین عموم مردم مسلمان بود. میزان مردم با سواد در طول عمر ایشان رشد چشم گیری داشت:
- سال ۱۳۲۵: ۱۲ درصد
- سال ۱۳۳۵: ۱۵ درصد
- سال ۱۳۴۵: ۲۸ درصد
- سال ۱۳۵۵: ۴۷ درصد
- سال ۱۳۶۵: ۶۱ درصد
- سال ۱۳۷۵: ۷۵ درصد
- سال ۱۳۸۵: ۸۴ درصد
- سال ۱۳۹۰: ۹۱ درصد
اواخر دهه بیست شمسی، به دنبال تاسیس دانشگاه تهران، موج تازه ای از تجدد خواهی در افکار دانشجویان و به تبع آن سایر جوانان شکل گرفت. این موج پس از شروع نهضت ترجمه کتابهای علمی و دانشگاهی در ایران طبیعی بود. این موج از یک طرف، گفتمان مسلط بر جامعه را به سوی گفتمان علمی سوق می داد و حتی برخی از دوستان فاضل حوزه مشهد را برای مهاجرت از حوزه به دانشگاه ترغیب می کرد.
از طرف دیگر این موج برخی جوانان اندیشمند را تهییج می کرد تا با دستاویز قرار دادن مطالب خرافی که طی سده های متمادی دامن دین را گرفته بود، اصل دین و میراث دینی را زیر سوال برند و آن را در تضاد با پارادایم علمی و دانش جدید بشر نشان دهند.
مشاهده رشد سریع سطح سواد مردم و تسلط گفتمان علمی در بین اندیشمندان، عمیقاً بر نحوه تفکر و اندیشه های استاد محمدباقر بهبودی در تمام سطوح معرفتی اثر گذار شد. جهان بینی، معرفت شناسی و به تبع آن روش شناسی پژوهش های دینی وی اغلب متاثر از فراگیر شدن نگرش علمی در جهان است. این گفتمان در شکل گیری رهیافت وی برای تبلیغ تشیع و همچنین دفاع از دین نیز تاثیر داشت.
وی به این باور رسید که با افزایش میانگین سطح سواد در جامعه، دیگر طبقه بندی مردم جامعه، به دو طبقه «عوام» و «فقیه»، کاربرد خود را از دست داده است. بنابراین مفاهیمی مانند «تقلید» که بر این طبقه بندی بنا شده است نیز به تدریج موضوعیت خود را از دست خواهند داد و مهمترین راه دفاع از میراث فرهنگی و دینی ما رهیافتی است که استاد در تمام زندگی خود، خالصانه آن را در پیش گرفت؛ عرضه گسترده معارف ناب و سره قرآنی به عموم مردم. بدین منظور وی اقدامات زیر را دنبال نمود:
- تمیز دادن یا جدا کردن آن بخش از تراث شیعه که به روش های علمی و متن شناسی قابل استناد و قابل احتجاج است.
- انجام ترجمه فصیح و انتشار عمومی متون پالایش یافته برای دسترسی و استفاده تمامی علاقمندان و فرهیختگان؛
- و پیشنهاد نگهداری جداگانه اصل متون فقط برای پژوهش پژوهشگران و دانشمندان علوم دینی
با این مقدمه سیر شکل گیری و تکامل اندیشه وی در مواجهه با واقعیت دنیای پیرامون خود بهتر مشخص می شود. استاد بهبودی در مقدمه جلد ۱۱۰ کتاب بحارالانوار چنین گفته است:
. . . در نهایت، این تحقیق نهایی و تمیز سره از ناسره هنوز چنانکه باید انجام نشده است و از کارهای بر جای مانده فرهنگ شیعه است. و با حرصی که ائمه نشان می داده اند در اینکه در سخنانشان دس و خلطی نشود، باید مردانی عالم و امین و جامع و متخصص و از هر حیث ذیصلاح بدین کار خطیر دست بیازند و بدین مهم برخیزند.
. . .
اما این راویان حدیث بر منابر و ربایندگان معنویت اجتماع، این قسمتها را بازگو نمی کردند تا مردم از ایمان سرخورده شوند و معلوم نیست که مقصود آنان چه بود و می خواستند که مردم پس از این سرخوردگی به چه سو روی آورند. اکنون نیستند که بنگرند چه آتشی افروختند و چگونه جان دهها انسان را در شعله تحیر و شک و بی مقصدی و فقدان جهتگیری معنوی در زندگی سوزاندند و به اصطلاح، چگونه در دریای متلاطم حیات و فلسفه های عمیق عالم، قطب نمای ساحل شناس را از زورق زندگی گروهی ربودند.
بحارالانوار، جلد ۱۱۰، مقدمه
با در نظر داشتن این سه عامل ارکان منظومه فکری ایشان نیز بهتر شناخته می شود:
ارکان منظومه فکری استاد بهبودی
درباره روش استاد بهبودی
- ضرورت پالایش احادیث در دوران معاصرحکیمی در این مقاله به هنگام معرفی مقاله استاد بهبودی در یادنامه، خود ایشان را نیز معرفی کرده و به نقل از خود ایشان ضرورت پالایش احادیث در دوران معاصر و عرضه معارف ناب را روشن نموده است.
- تحول پژوهش و فهم دینی با رویکرد بهبودیاین نوشتار برگرفته از مصاحبه ای است که ایبنا با آقای دکتر خسروی درباره رویکرد متفاوت استاد بهبودی در پژوهش و فهم دین دارد. شناخت این رویکرد تحول فهم دینی آیندگان را سبب خواهد شد.
- ابتکار و شجاعت علمی در پژوهشمصطفی دلشاد تهرانی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) درباره میراثی که از مرحوم بهبودی بر جای مانده است اظهار کرد: به نظر می‌رسد میراث علمی مرحوم شیخ محمدباقر بهبودی بسیار گرانبهاست. ایشان علاوه بر حوزه علوم قرآنی، تفسیر و به خصوص قرآن‌پژوهی، در حوزه حدیث، علوم حدیث، حدیث‌پژوهی و به‌ویژه فقه الحدیث و نقد الحدیث میراث با ارزشی از خود باقی گذاشت.
- رویکرد «تاریخی – حدیثی» به تفسیرآقای بهبودی جزء مدافعان تفسیر علمی به این معنا نیست که در تفسیر کل قرآن از رویکرد علمی بهره ببرد؛ ولی ایشان نظر ویژه‌ای در خصوص آسمان‌های هفت گانه در قرآن دارند که در جزوه‌ای به همین نام بیان کرده‌اند که هفت آسمان را در منظومه شمسی پیدا بکنیم. در درجه اول رویکرد استاد بهبودی حائز اهمیت است که تاریخی-حدیثی است و نه علمی-تجربی.
- رابطه علم و قرآن از نگاه استاد بهبودیدکتر فرزانه روحانی درباره رابطه دین و علم از منظر علامه بهبودی می گوید. دیدگاه اندیشمندان درباره رابطه علم و دین در چهار رویکرد عمده قابل ذکر است: تداخل، تعارض، تمایز و توافق. به نظر می‌رسد استاد محمدباقر بهبودی از موافقان دیدگاه توافق علم و دین است که بر اساس این دیدگاه، علم و دین سازگار و حتی مکمل یکدیگرند.
آخرین دیدگاه‌ها