از جمله ارکان و فریضههای نماز که اجزای داخلی نماز را تشکیل میدهند، «رکوع و سجده» است. قرآن مجید در سوره مائده آیه ۵۵ میفرماید:
« إنّما ولیّکم الله و رسوله و الذین آمنوا: الذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزّکاه و هُم راکِعون».
فصل دوم این آیه که میگوید: «الذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزّکاه و هُم راکِعون»، درصدد معرفی آن کسانی است که بعد از رسول خدا باید عهدهدار پست ولایت شوند و مردم را از تاریکی و جهالت به سوی نور و هدایت رهبری نمایند.
صاحب ولایت
معرفی با این نشانه صورت گرفته است که سرسلسله صاحبان ولایت در حال رکوع نماز، به سائل کمک میکند. گویا سرسلسله صاحبان ولایت در حال نماز بوده است و اتفاقاً سائلی از صف نمازگزاران برمیخیزد و تقاضای کمک میکند.
صاحب ولایت تنها موجودی همراه خود را که انگشتری خاتم است، از انگشت خود بیرون میآورد و در عین انتظار به نماز خود ادامه میدهد و موقعی که در حال رکوع بوده است، سائل به او میرسد و صاحب ولایت انگشتری خود را به او تقدیم مینماید. در این آیه، رکوع جزو اجزای داخلی صلاه شناخته شده و در ردیف فرایض و ارکان قرار میگیرد.
قرآن مجید در سوره نساء آیه ۱۰۲ـ که بعداً به شرح کامل آن میپردازیم ـ خطاب به رسول خدا میفرماید:
«و إذا کنت فیهم فأقمت لهم الصلاه فلتقم طائفه منهم معک و لیأخذوا أسلحتهم فإذا سجدوا فلیکونوا من ورائکم و لتأت طائفه أخری لمیصلّوا فلیصلّوا معک …». این آیه به صراحت دلالت دارد که در نمازها یک سجده هم وجود دارد و این سجده همان سجدهای است که از حال قیام صورت میگیرد. بنابراین سجده اول که «عَن قیامِ» صورت میگیرد، در شمار فرایض و ارکان داخلی صلاه قرار دارد.
ترتیب رکوع و سجود
ترتیب رکوع و سجود هم در ردیف فرایض است. قرآن مجید در سوره حج آیه ۷۷ میفرماید: «یا أیّها الذین آمنوا ارکعوا و اسجدوا و اعبدوا ربّکم و افعلوا الخیر لعلّکم تفلحون».
این آیه کریمه رکوع و سجود را با همین ترتیب مذکور، همراه با نیایش و بندگی به عنوان بهترین عمل صالح معرفی میکند و آن را مایه فلاح و رستگاری میشناسد؛ و چون همین رکوع و سجود، ارکان داخلی نماز را تشکیل میدهند و سنّتها از قبیل تکبیر و تسبیح و تهلیل و قنوت و تلاوت، مصداق عبادت و بندگی شناخته میشوند، معلوم میشود که رکوع و سجود این آیه کریمه ناظر به رکوع و سجود نماز است و با مفاد «أقیموا الصلاه» انطباق کامل دارد. لذا رسول خدا دستور فرمود تا در ندای اذان فریاد برکشند و بگویند: «حیَّ علی الصلاه» (= ارکعوا و اسجدوا) «حیَّ علی الفلاح» (= لعلکم تفلحون)، «حیَّ علی خیرالعمل» (= افعلوا الخیر لعلّکم ترحمون).
برای مطالعه سایر ارکان نماز از نظر قرآن مجید، به عناوین زیر مراجعه نمایید:
آخرین دیدگاهها