روزه و روزه داری در قرآن موضوع یکی از درس گفته های قدیمی از استاد بهبودی است که در سال های ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۵ توسط برخی شاگردان ایشان ضبط شده و مبنای کتاب تدبری در قرآن شده است. امید است به تدریج در این بخش از وبگاه این نوارهای ضبط شده در دسترس علاقمندان قرار گیرد.

روزه و روزه داری در قرآن

موضوع روزه و روزه داری در قرآن موضوع درس گفته هایی از استاد بهبودی است که در سه جلسه مجزا ضبط شده و طی حدود ۱۲۰ دقیقه در اینجا ارائه شده است. با توجه به این که کیفیت نوار های ضبط شده پس از گذشت ۲۵ سال، بسیار کاهش یافته بود، لازم شد تا فایل های صوتی آن مقدار زیادی دستکاری شود. با این حال متاسفانه گوش دادن به آنها هنوز سخت است. بنابراین به تدریج گفته های استاد بر روی کاغذ پیاده خواهد شد و در همین صفحه در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت.

قرائت و شرح آیه ۱۸۳ سوره بقره:

آیه ۱۸۳ سوره بقره می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا…». هر جا یا ایها الذین امنو باشد آیه از محکمات و ام الکتاب خواهد بود. نیازی به ضمیمه حکمی یا تفسیر و تعلیل ندارد. کتب علیکم الصیام…. یعنی به حساب شما  نوشته شد. کتب بالاتر از فرض است. یعنی مکتوب، آنچه فرض یا فریضه باشد به صورت امر یا نهی یک تکلیف شرعی است و اگر شخص عذری داشته باشد و ساقط شود ایجاب جدید آن نیازمند امر جدید است.

اما اگر مکتوب باشد اگر در اثر عذر شرعی قضا شد یا ترک شد باید مجدداً قضا شود و به طور دقیق خود انسان انجام دهد یا پس از مرگ او ولی او به انجام برساند. یعنی آنچه مکتوب است، در حساب بدهکاری ثبت شده و باید در مقابلش بستانکاری که ادا شده باشد باید ثبت شود. درباره نماز داشتیم «ان الصلاه کانت علی المومنین کتابا موقوتا». کتاباً مثل قیاماً مصدر است. یعنی مکتوباً موقوتاً. نماز وقتی مکتوب شد، یعنی سر وقت مقرر باید آن را انجام دهیم؛ آنچنان که قرآن دستور داده است و اگر انسان خودش انجام نداد و فوت کرد، ولیّ او باید همه را انجام دهد، چون این امر مکتوب است.

درباره صیام هم همین طور است، کتب علیکم الصیام، حتماً باید روزه بگیرید. اگر دو عذر شرعی که در قرآن آمده، مسافر یا بیمار و یا هر عذر شرعی دیگر داشته باشید و نتوانید آن روزه را ادا نمایید باید قضای آن را انجام دهید و اگر نتوانستید، پس از مرگ ولی شما باید آنها را انجام دهد. پس کَتَبَ تکلیف است؛ بالاتر از امر واجب. به قضا نیست. درباره نماز نافله که بر کسی فرض و مکتوب نیست، اشکال ندارد و لازم به قضا نیست. اهل سنت می گویند اگر کسی به حال اغما بیفتند و نمازهایش ساقط شود دیگر لازم نیست  قضا نماید. ولی شیعه عقیده دارد که باید قضا شود زیرا نماز  و صوم دین هست.

کُتِبَ علیکم الصیام، روزه داری یعنی خودداری از بعضی چیزها. از آیات بعد معلوم می شود که این صیام از چه چیزهایی لازم است که عنوان روزه را به خود بگیرد. کما کتب علی الذین من قبلکم…. همچنانکه بر امت های پیش از شما مکتوب شده بود یعنی آن ها هم باید روزه را ادا و قضا نمایند، قضا و ادا با یک امر است، به همان کلمه کتب. ولی وقتی دِین در کار باشد هم قضا و هم ادا و هم اینکه بعد از مرگ ولیّ آن شخص آن را انجام قضا نماید هم بر اساس یک حکم است در واقع امر جدید و قدیم ندارد.

کما کُتِبَ علی الذین من قبلکم، کما برای تشبیه است ما موصوله، یعنی به آن نحوی که بر امت های پیشین مکتوب شده بود. این مفهوم اولیه کما هست. مشابه این کلمه کما و اذکروه و کما هدا کم، فان خِفتُم فرجالاً او راکباناً فاذا اَمِنتُم فاذکرواالله کما علمکم بقره ۲۳۹ مانند آنچه خداوند به شما تعلیم داد، منظور یاد خدا برای ستایش و تمجید و دعا نیست. بحث نماز بوده، پس یعنی آن طوری که خداوند به شما تعلیم داد باید یاد خدا نمایید. یعنی نماز بخوانیم کلمه صلّوا را به کار نمی برد.

 این برای پیامبر (ص) و امت صدر اسلام که دیده بودند یهودیان مدینه به چه صورت روزه میگیرند و مطلب برای ایشان روشن بود و می دانستند چگونه و از چه چیزهایی باید امساک نمایند. از اول غروب حق داشتند غذا و نوشیدنی میل نمایند و هر زمان به خواب می رفتند دیگر تا فردا زمان افطار حق نداشتند چیزی بخورند.

شرح احکام اولین روزه داری در اسلام

در اولین آیه که پیامبرص بر مردم تلاوت کرد و قرار بود که ایام معدودات روزه بگیرند مشخص بود که مشابه همان کیفیت و شکلی روزه بگیرند که اهل کتاب روزه می گیرند (ما روزه را همچنان که بر شما مکتوب کردیم بر آنها هم مکتوب کرده بودیم ) و لعلکم تتقون  ….باشد که شما راه تقوا را پیدا کنید.

قرائن و احادیث مشخص می کند که اهل کتاب فقط حق داشتند هنگام افطار غذا و نوشیدنی بخورند و باید در مدت روزه داری نسوان را ترک نمایند. ایام معدودات یعنی چند روز معدود. عرب ها در آن موقع هر سه روز را با یک نام خاص می خواندند سه روز اول ماه غُرَر، سه روز دوم نُفَر، سه روز سوم تُسَع ، سه روز چهارم  عُشَر، تا آخرماه هر سه روز یک اسم مخصوص داشت .پیامبرص سه روز عُشَر را روزه می‌گرفت. همان که امت های پیشین هم می گرفتند.

 فَمَن کانَ مریضاً اَوعلی سفرٍ… اگر مریض بود یا در حال سفر، به جای آن روزهای دیگر را روزه بگیرد. ایام معدودات مشخص است که با تشخیص پیامبرص  اکرم روزهای مشخصی بوده و اگر مشخص نبود نباید گفته می شد (فمن کان…..) چون این سه روز مشخص بود و شما آن سه روز را بیمار بودید یا در سفر بودید باید به جای آن در روزهای دیگر روزه بگیرید.

فغدهٌ مِن ایامٍ اُخَر… معلوم می کند که در ماه روزهای معینی بود و اگر کسی آن روزها را روزه نگرفت باید به جایش از روزهای دیگر این ماه و چند روزه ماه دیگر تا قبل از ایام عُشَر ماه بعد روزه اش را قضا کند. وعَلَی الذین یُطیقونَه فِدیهُ طعامُ مِسکین…..یعنی بر کسانی که به زحمت طاقت می آورند، اگر کار سخت نباشد و آسان باشد طاقت آوردن معنی نمی‌دهد.

وقتی گفته می شود طاقت می آورند، یعنی به زحمت می افتند و طاقت می آورند، این روزهای روزه ۲۴ ساعتی بود. کسانی که با این زحمت طاقت می آورند و به زحمت روزه می گیرند می توانند فدیه بدهند و روزه نگیرند. فدیهُ طعامُ مِسکین….غذای یک وعده به مسکین حدوداً ده سیر گندم …اما پیامبر ص فرمودند که دو تا وعده مُدَّین …….

یعنی دو وعده به مسکین .. فَمن  تتوعَ خَیَراً …پیامبر از این آیه کمک گرفتند و فرمودند ۲ مُدّ باشد مُدّ دوم سنت پیامبر است و فرض نیست، هر که توان دارد باید آن را بپردازد.

وَاِن تَسوموا خیرٌ لکم. و اگر با همان زحمت و طاقت روزه را بگیرید برای شما بهتر است حتی با ضعف و سختی. اِن کُنتم تَعلمون … اگر بدانید … نشان می دهد که روزه فوائد بسیاری دارد و چنان که در روایت آمده است است روزه سپر آتش است. الصوم جُنهٌ مِن النار…

پس کسی که توان دارد باید روزه بگیرد. کُتِبَ عَلیکُم الصّیام و هر که با فشار و زحمت و سختی طاقت می آورد، اگر روزه بگیرد بهتر است و اگر نگرفت می تواند به جای آن یک یا دو وعده غذا به مسکین بدهد.

آیه اول ایاماً مَعدودات حدود دو سال مورد عمل قرار گرفت یعنی در هر ماه ۳ روز زمان روزه بود و در طول سال ۱۲ ماه یعنی ۳۶ روز روزه گرفته می‌شد آیه بعد… شهرُ رَمضان الذی انزل فیه القرآن . . . سپس این آیه را پیامبر (ص) بر مردم تلاوت کرد. شهر رمضان از ماه رمضان ستایش می کند از برکات آن صحبت می کند، پس معلوم می شود که این آیه بعدها بر مردم تلاوت شده و آن حکم اول نسخ شده است.

یک چنین برکتی بود که خداوند در این ماه قرآن را نازل کرد برای هدایت مردم هُدیً للنا س وَ بیّناتٍ مِن الهُدی و الفُرقان، هدایت است برای مردم و دلایل و شواهدی هست که هدایت را روشن می کند. و مَن شَهِدَ مِنکُم … فلیصُمهُ….پس هرکس که ماه رمضان را شاهد بود باید یک ماه کامل رمضان را روزه بگیرد.

(و مَن کان مَریضاً….مِن ایامٍ اُخر) این شرط عین همان تعبیر قبلی است. این دلیل است که این آیه مجدداً و پس از آیه قبلی بر مردم تلاوت شده است. کسی که در ماه رمضان روزه نگیرد (به عذر شرعی) باید از ماه های بعدی تا قبل ماه رمضان سال بعد قضا نماید و اگر نتوانست باید کفاره بپردازد.

یُریدُ اللهُ بِکُم  الیُسر … یعنی اگر شما یک ماه کامل را روزه نگرفته باشید باید در ایام دیگر روزه را قضا نمایید و می توانید این روزه های قضا شده را در روزهای دیگر و جداگانه هر زمان میسر شد تقسیم کنید و روزه بگیرید ،این پشت سر هم بودن روزهای روزه داری فقط در ماه رمضان است و این به خاطر شرافت ماه رمضان است.

در ماه رمضان هر سال یک فیضی از آسمان نازل می شود و این شرافت مخصوص ماه مبارک رمضان است و هر سال تکرار می شود.

ولِتُکمِلُ العِدَّهَ ولِتُکَبِّرُ اللهَ عَلی ما هَداکُم….این تکلیف برای شما مشخص شده است که شما ماه رمضان را تمام و کمال روزه بگیرید و عده را تمام نمایید و برای اینکه ماه رمضان زمانی که به اتمام رسید، باید روز عید تکبیر بگویید و خدا را ستایش کنید. سنت شده است که روز عید فطر صبح تا ظهر و در نماز عید باید الله اکبر … لا اله الا الله و الله اکبر لله الحمد علی ما هَدانا به، وَلَهُ الشُّکرُ علی ما اولانا …

این به دلیل این است که گفته شده لتکبروا الله … زمان پیامبر (ص) سنت شده است. احلَّ لکم لیلهَ الصیام…معنی حلال شد در شب های ماه رمضان بستر نسوان… نشان می دهد که در دوره قبل روزه داری این امر حلال نبود… و در ماه رمضان یعنی دستور جدید روزه داری خداوند این اجازه را رخصت فرمود…

عَلم الله اَنَّکم تَختانونَ اَنفُسَکُم…..خداوند می دانست که شما به خودتان خیانت می … خداوند خواست شرافتی را به شما تفویض نماید ، ماه رمضان را برای روزه و عبادت قرار داد پس خداوند بر شما توبه کرد و ترحم کرد ،

آنچه برایتان سخت بود و اکثریت از آن عدول می‌کردند و برنامه را عوض کرد و بعد از این آیه اجازه مباشرت با نسوان  در شبهای ماه رمضان آزاد شد وباید بعد از مباشرت حتما غسل نمایید و با طهارت وارد عبادت وروزه شوید …

وَابتَغوا ما کَتَبَ اللهُ لَکُم…هر چه زودتر باید بعد از مباشرت حتما غسل را انجام دهید ،این به نفع شماست یعنی باید درصدد غسل بربیایید. وقتی که فجر صادق طالع شد حکم روز را دارد از آن به بعد روزه داری را شروع نماییم .پیامبرص  این حکم را به یک سنت تبدیل نمودند

 یک موذن (بلال) فجر کاذب…  یک موذن فجر صادق (ابن امّ مکتوم) که نابینا بود.  دو اذان که تقریباً فاصله این دو اذان در مکه و مدینه حدوداً ده دقیقه می شود.  ثُمَّ اَتِمّوا الصیام …وتا شب روزه داری را ادامه دهید…  ولا تباشروهُنَّ واَنتم عاکفونَ فی المساجِد… اعتکاف یک عبادت خاص است که باید در مسجد انجام شود  و حتماً با روزه‌ داری انجام می‌شود و جزبرای کار ضروری از مسجد خارج نمی شود و از سه روز تا ۱۰ روزاست و در آن دوره اعتکاف کلا از همسران کناره گیری کند..

پیامبر در دهه آخر ماه مبارک در فضای مسجد زیر آسمان خیمه ای برپا می‌کرد و از خیمه بیرون نمی آمد مگر برای نماز فریضه که با مردم میخواند و غذا را در همان جا میل می فرمود.  تلکَ حُدودُ الله …حد و مرز فرمان خدا این است.. زمان صوم از چه زمان تا چه زمان مشخص است و چه تکالیفی و چگونه و چه اندازه ،همه مشخص است از این حدود خارج نشوید.

 کَذ لک یُبَیِنُ اللهُ لکم …. لعلکم تتقون. ‏صوم برای خویشتن داری و بازداشتن نفس است واین لازمه آن است که انسان  در حال تنبیه باشد ،اگر کسی حواسش پرت شد و خورد یا آشامید با فکر این که روزه نیست ، به فریضه صیام خللی وارد نمی شود… شود چون مسئله خویشتن داری و امساک است و این تنبیه و بیداری می خواهد.

از پیامبرص  بسیار روایت شده ،( شیعه و سنی ) که لایکون یوم صومکَ کیوم فطرک….روزی که روزه هستید نباید مثل روزهای دیگر باشید و باید وقار صوم در چهره و اعمال و رفتارت پیدا باشد.  وقتی روزه هستی باید گوش و چشم و همه اعضا باید روزه بدارند. از محرمات و مکروهات و هر آنچه به دنیا ربط دارد دوری کنند. خوردن سحری و افطاری در ماه رمضان به خاطر ترخیص آیه «احلَّ لکم لیله الصیام» باید پذیرفته شود.

روزه وصال که در دوره قدیم می گرفتند و از افطار تا افطار دیگر چیزی نمی خوردند در ماه رمضان درست نیست. و نیز نباید کسی ماه رمضان روزه سکوت بگیرد مانند آنچه در امت های پیشین انجام می شد.