کتاب گزیده کافی ترجمه کاملی از کتاب صحیح الکافی مهمترین اثر استاد محمدباقر بهبودی در حوزه حدیث است که در شش جلد به چاپ رسیده است. این کتاب مهمترین کتاب از پروژه تدوین سلسله کتابهای احادیث صحیح شیعه است. بخشی از این کتاب ابتدا با نام ترجمه صحیح الکافی در سال ۱۳۶۱ توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی به چاپ رسید و به سرعت انتشار آن متوقف گردید.

سپس مرکز انتشارات علمی و فرهنگی در سال ۱۳۶۳ به انتشار این کتاب با نام «گزیده کافی» همت گماشت. این کتاب در «مجموعه میراث ایران و اسلام» این شرکت قرار دارد. این کتاب در سال ۱۳۸۴ و سال ۱۳۸۶ تجدید چاپ گردیده و در دسترس علاقمندان قرار دارد.

مقدمه کتاب گزیده کافی – چرا گزیده کافی؟

از روزی که حدیث شیعه پایه گزاری شد، موازین صحت و اعتبار حدیث مطرح بود، و تنها حدیثی مورد توجه قرار می گرفت و سپس به مرحله اجرا نهاده می شد که از شرایط صحت و اعتبار برخوردار باشد. صحت و  اعتبار حدیث با دو معیار علمی مشخص می شد: معیار اول این بود که راوی حدیث، فاسق نباشد. معیار دوم این بود که متن حدیث از تقیه و استتار عاری باشد.

معیار اول از آن جهت معتبر بود که قرآن مجید در سوره حجرات آیه ششم می گوید: اگر فاسق حدیثی عرضه کند باید به تحقیق و جستجو بپردازید، و تنها به استناد سخن فاسق وارد عمل نشوید». با نزول این آیه شریفه، دو حکم شرعی به مسوولان امر متوجه گشت: اول آنکه فاسق را امین ندانند و سخن او را سند نگیرند. دوم آنکه به جستجو برخاسته، دروغ و نادروغ آن را مشخص سازند، و تکلیف راستین را از زبان راویان معتبر بدست آورده، به مرحله اجرا بگذارند.

معیار دوم از این جهت معتبر بود که امامان شیعه – صلوات الله علیهم اجمعین – هماره در استتار و تقیه به سر می بردند و احیاناً در پاسخ سؤالات شیعیان، عقاید فقهای مخالف را بازگو می نمودند. لذا به خاطر همین محذور، فقهای شیعه را موظف کرده بودند تا مراقب موقعیتها باشند و در مورد اختلاف و تضاد، حدیثی را که با رأی مخالفان برابر باشد، از حیز اعتبار و عمل ساقط نمایند. از این رو بود که گهگاه همان راویانی که حدیث را از زبان امام صادق می شنیدند، از به کار بستن آن خودداری می نمودند.

بکار گیری معیارهای شناخت حدیث

در ابتدای امر به کار بستن این دو معیار فنی سهل و آسان بود و کاربرد خوبی داشت: زیرا در مرحله اول شناخت فاسقان با معاشرت و تحقیق به سهولت انجام می گرفت و با کنار نهادن حدیث فاسقان، از خیانت احتمالی آنان در امان می ماندند و در مرحله دوم نظر فقیهان مخالف در میان مردم شهرت داشت و با یک مقایسه ساده می توانستند حدیث واقعی را از حدیث تقیه آمیز جدا سازند.

ولی دیری نگذشت که مشکلات جدیدی رخ داد و به کار بستن این دو معیار فنی به هوشیاری و دقت کامل نیاز پیدا کرد. زیرا منافقان و خرابکاران از دو جبهه وارد عمل گشتند تا هر دو معیار علمی را از کار بیندازند؛ از یک طرف نسخه ها جعل کردند و حدیث دروغ را از زبان راویان معتبر روایت نمودند و یا در نسخه های معتبر دست بردند و احکام خدا را تحریف کردند. در نتیجه لازم شد تا علاوه بر شناخت راویان، به شناخت نسخه های حدیث همت بگمارند و نسخه های جعلی و تحریف شده را از نسخه های معتبر و سالم جدا سازند و این کاری بود که از عهده ساده اندیشان مذهبی خارج بود و تنها ناقدان هشیار و ماهران بیدار، می توانستند از شر خرابکاران در امان بمانند.

و از طرف دیگر عقاید و افکاری خود ساخته و نو پرداخته به امامان مذهب منتسب نمودند که با رأی مخالفان مذهب نیز در تضاد و تناقض بود، در نتیجه لازم شد تا علاوه بر مقایسه ای که باید بین حدیث مذهب با رأی مخالفان مکتب صورت بگیرد، مقایسه ای هم بین حدیث مذهب با معارف قرآن صورت گیرد، تا بتوانند عقاید نو پرداخته و احکام خود ساخته را از ساحت مذهب دور کنند. و این مقایسه، کاری است که جز با تسلط به معارف قرآن امکان پذیر نبوده و تنها از عهده دانشمندان برجسته و آگاه و متبحر ساخته است.

ابهام در شناخت حدیث صحیح

باری، در اثر این نیرنگ و فریبی که زندیقان به کار بردند، شناخت حدیث صحیح از حدیث غیر صحیح، دچار ابهام و پیچیدگی شد و حیرت و سرگردانی و اختلاف عظیمی ببار آورد. تا آن حد که زبان دشمنان مکتب، به انتقاد و شماتت بلند شد. در نتیجه، خبرگان متفکر و مصلح هر یک به صورتی از پی چاره برخاستند.

از جمله شیخ بزرگوار ما ثقه الاسلام، ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی چنین اندیشید که با دقت و هوشیاری کامل و به کار گرفتن تجربیات فنی و علمی، آنچه را صحیح و معتبر می شناسد در یک مجموعه علمی و فرهنگی گرد آورد و در اختیار عموم بگذارد. و آنچه را صحیح و معتبر نمی شناسد و یا تکرار مکررات می بیند به عنوان زواید از دسترس مردم دور نگهدارد. لذا کمر همت بست و ظرف ۲۰ سال کوشش و تلاش مداوم از لابلای هزاران نسخه و صدها هزار حدیث مسند و نامسند، شانزده هزار حدیث آن را انتخاب کرد و مجموعه خود را به نام کافی به عالم تشیع تقدیم نمود، بدین امید که جوابگوی مسایل اعتقادی باشد و بیانگر همه احکام شرعی گردد.

با اعلام رقم «صدها هزار» مبالغه نکردیم و گزافه نگفتیم، بلکه یک واقعیت ملموس را نشان دادیم. تاریخ صحیح نشان می دهد که در عهد کلینی بیش از سیصد هزار حدیث، در دست شیعیان می چرخیده است. گواه این ادعا، سند زنده ای است که شیخ طوسی در کتاب رجال خود به دست می دهد و در شرح حال احمد ابن عقده حافظ (متوفی ۳۳۳ ق.) که از مشایخ کلینی است، می نویسد: «من از اساتید خود شنیده ام که ابن عقده حافظ می گفت: «من از احادیث اهل بیت رسول، صد و بیست هزار حدیث مسند به خاطر سپرده ام و روی هم رفته می توانم پیرامون سیصد هزار حدیث شیعه به بحث و مذاکره علمی بنشینم.»[۱]. و از این رو باید گفت: شیخ کلینی تنها پنج درصد احادیث را در کتاب کافی گرد آورده و نود و پنج درصد آن را زاید و مکرر یا جعلی و نامعتبر تشخیص داده است.

روش انتخاب حدیث توسط کلینی

ثقه الاسلام کلینی – رضوان الله علیه- در مقدمه کافی روش تألیف و انتخاب و شیوه عملکرد خود را در تشخیص صحیح و ناصحیح چنین توضیح می دهد:

تو در نامه ات نوشته ای که اینک معارف اعتقادی و مسایل شرعی به گونه ای بس شدید، دچار اختلاف و تضاد گشته و شناخت اعتقادات بر حق و در یافت احکام درست، دچار مشکل شده است، زیرا روایات مذهبی در زمینه احکام و معارف، اختلافی شدید دارند. نوشته بودی که اختلاف روایت می تواند علتهای مختلفی داشته باشد، ولی حوزه دانشمندان از دسترس تو دور است و نمی توانی از محضر آنان بهره مند شوی و اختلافات حدیث را حل کنی.

نوشته بودی: کاش، کتابی جامع در دسترس قرار گیرد که همه مسایل مذهبی را پاک و منقح مطرح کند و احادیث صحیح و معتبر را در آن گردآوری نماید، باشد که شیعیان را مفید افتد و از حیرت و سرگردانی بدرآیند. خداوند تو را ارشاد کند. دانسته باش که هیچ کس نمی تواند حدیث صحیح را از حدیث ناصحیح جدا کند، مگر بر اساس ضوابطی که از خود امامان رسیده است.

امامان فرموده اند: «حدیث ما را با کتاب خدا برابر کنید: اگر حدیث ما با قرآن برابر بود بپذیرید و اگر با قرآن مخالف بود به دور اندازید». امامان فرموده اند: «حدیث ما را با رأی مخالفان مذهب برابر کنید: اگر حدیث ما با رأی مخالفان، برابر در آمد رها کنید و اگر با رأى مخالفان نابرابر بود بپذیرید».

امامان فرموده اند: «حدیث اجماعی را با نقل همگانی بپذیرید که نقل همگانی تردید ندارد». ولی در حد ما نیست که این ضوابط را در همه احادیث اختلافی، اعمال کنیم، چرا که تشخیص ما در اینگونه مسایل ناچیز است. از این رو باید تشخیص صحیح و ناصحیح را به خود اهل بیت عصمت واگذار نماییم، و آخرین فرموده امامان را ملاک عمل قرار دهیم که مسوولیت کمتری دارد و آسانترین راه انتخاب است. امامان فرموده اند: «در صورتی که شناخت حدیث ما بر شما مشکل شود هر حدیثی را که مایل باشید از باب رضا و تسلیم می توانید مأخذ عمل قرار دهید».

اینک و بر این اساس، آنچه می خواستی و آرزو می کردی پرداخته و آماده گشت. امیدوارم با این جامع مذهبی، مشکلات خود را حل کنی، اگر من در پرداخت این تألیف و پالایش صحیح آن از ناصحیح مقصر باشم، در خیرخواهی امت و تقدیم حسن نیت مقصر نخواهم بود .

از بیانات شیخ کلینی – رضوان الله علیه – این طور مستفاد می شود که ایشان در شناخت حدیث معتبر و سالم تنها معیار «رضا و تسلیم» را به کار بسته است و از این رو بود که کتاب کافی از هر جهت مورد قبول و پذیرش قرار نگرفت، و دانشمندان را از مراجعه به سایر مآخذ و جوامع بی نیاز نکرد، چنانکه پس از تألیف این کتاب باز هم فقها با اعمال ضوابط علمی و فنی به بحث و تحقیق در احادیث کتاب کافی پرداختند.

کتب اربعه

تا اینکه شیخ طوسی کتاب تهذیب را به رشته تألیف کشید و دانشمندان فقه از مراجعه به همه مآخذ بی نیاز شدند و در نتیجه از نسخه برداری و تکثیر مآخذ دست کشیدند، و رفته رفته اصول اولیه همراه با سایر مآخذ و مصادر دستخوش فنا و نابودی گشت و تنها چهار کتاب جامع مذهبی به نام: کافی، تهذیب، استبصار و من لایحضره الفقیه برجا ماند، و به ناچار از آن زمان هر دانشمندی موظف شد که شخصاً ضوابط علمی را برای تشخیص صحیح و ناصحیح به مرحله اجرا بگذارد و حدیث صحیح را تنها از میان این چهار کتاب شیعه، مورد عمل قرار دهد.

بنیان گزاری روش جدید در شناخت حدیث شیعه

تا اواخر قرن هفتم معیار صحت و اعتبار همان دو معیار مشخصی بود که از قرآن و سنت مایه می گرفت. شرح مختصر این دو معیار در ابتدای سخن گذشت. ولی از اواخر قرن هفتم گرایش تازه ای مشهود شد و به تقلید از دانشمندان اهل سنت، معیار جدیدی برای صحت حدیث معین گشت: در این سیره جدید، صحت حدیث را تنها از نظر سند مورد توجه قرار دادند و بر همین اساس، احادیث کتب اربعه را به پنج دسته: حدیث صحیح؛ حدیث حسن؛ حدیث موثق؛ حدیث قوی و حدیث ضعیف تقسیم کردند.

در نتیجه معیار دوم اقدمین، یعنی بحث کردن در متن حدیث، از معاجم حدیثی به کتب فقهی حوالت شد تا فقهای مذهب در جای مناسب، متن احادیث را مورد بحث و کاوش قرار بدهند و در واقع برای نوبت دوم، احادیث صحیح را از حیث متن و فحوا پالایش دهند، و هر حدیثی که براساس تقیه و استتار صادر شده باشد، از درجه اعتبار و عمل ساقط نمایند.

پرچم این گرایش تازه را، فقیه عالیقدر شیعه، ابوالفضایل احمد بن موسی بن طاوس بر دوش کشید و رفته رفته سایر دانشمندان به او پیوستند، جز فقهای اخباری که از گرایش جدید تبری جستند. فقهای اخباری حتی معیار اقدمین را نیز نادیده گرفتند و لذا همه احادیث را از صحت و اعتبار کامل برخوردار می شناسند، گرچه نسبت کتاب به مؤلف آن متواتر نباشد. در قرن دهم هجری شیخ اجل زین الدین عاملی معروف به شهید ثانی با توجه به همین سیره جدید، اسناد احادیث کافی را مورد بررسی قرار داد و سپس اعلام کرد: کتاب کافی ۵۰۷۲ حدیث صحیح، ۱۴۴ حدیث حسن، ۱۱۱۸ حدیث موثق، ۳۰۲ حدیث قوی، و بالاخره ۹۴۸۵ حدیث ضعیف دارد. این برآورد علمی، مورد قبول و پذیرش سایرین قرار گرفت و تا کنون کتابهای فقهی ما منت پذیر زحمات این استاد بزرگ می باشند[۲].

تلاش فرزند شهید ثانی

در اوایل قرن یازدهم، فرزند شهید ثانی جمال الدین ابومنصور حسن بن زین الدین مشهور به صاحب معالم دست به کار تازه ای زد که در مذهب تشیع بی سابقه بود. این دانشمند فقیه و این استاد بزرگ، احادیث صحاح شیعه را از کتب اربعه استخراج کرد و در کتابی جداگانه به رشته تألیف کشید و با نام : منتقى الجمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان به عالم تشیع تقدیم کرد. این اثر نفیس با آنکه ناقص ماند، مورد تقدیر و تحسین فقها قرارگرفت و دانشمندان بزرگی مانند میرداماد، علامه مجلسی، شیخ حر عاملی، ملا صالح مازندرانی از این اثر نفیس برخوردار شدند. این کتاب در عصر حاضر به فرمان آیت الله بروجردی و با عنایت مخصوص معظم له به زیور طبع مزین گشت.

باید توجه داشت که صاحب «منتقى الجمان» صحاح خود را بر دو پایه تقسیم کرده است: ابتدا احادیثی را نقل می کند که شخصاً صحت آن را تأیید می کند و بلافاصله به نقل احادیثی می پردازد که دیگران و از جمله پدرش شهید ثانی صحت آن را تأیید کرده اند. دسته اول، با رمز صحی= صحیح عندی. و دسته دوم، با رمز صحر=صحیح على المشهور، مشخص شده است. علت اختلاف آن است که نظرات دانشمندان رجال، در تشخیص صحیح و ضعیف بر یک منوال نیست. اتفاق می افتد که علامه مجلسی می گوید «این حدیث در نظر من صحیح است»، در حالی که شهید ثانی همان حدیث را مجهول و بی اعتبار می داند. در اثر همین اختلاف فکر و عقیده است که صاحب «منتقی الجمان» احادیث صحیح را به حداقل رسانیده و از جمله، رقم صحاح کافی را تا حدود هزار و پانصد حدیث، تقلیل داده است.

روش انتخاب حدیث صحیح در کتاب گزیده کافی

اینک در طلیعه قرن پانزدهم هجری، نگارنده این سطور، بعد از سی سال مطالعه مداوم و بعد از تجربیات فراوان در شناخت علل حدیث، به انتخاب احادیث معتبر شیعه پرداخت و با پیروی از سیره پیشینیان، یعنی با توجه به شرایط اعتبار، در متن و سند، احادیث معتبر کتب اربعه را به تشخیص خویش مشخص نمود. اما احادیث هر کتابی را علیحده و جداگانه تنظیم نمود، تا نام کتب اربعه برجا بماند و حق مؤلفان آن ضایع نگردد، البته با این ویژگی که عناوین کتب اربعه و شماره احادیث، به همان صورت اصلی منعکس شود، تا بازبینی و وارسی آن بر پژوهندگان و ناقدان آسان گردد.

در خاتمه، خاطر علاقمندان را به این نکته متوجه می سازیم که با ترجمه جلد دوم، وارد مباحث فقهی شده ایم. این بخش از احادیث کتاب کافی را که برای اولین بار ترجمه و در دسترس علاقمندان قرار داده ایم گهگاه شرح کوتاهی به آن ملحق کردیم تا علاقمندان فقه جعفری و نو آموزان علوم دینی را مفید افتد.

تهران – تیرماه ۱۳۶۲ هجری شمسی

محمدباقر بهبودی

شناسنامه کتاب

• بهبودی، محمدباقر، ۱۳۰۷ – ۱۳۹۳
• گزیده کافی – ۶ جلد
• شابک: ۹۷۸-۹۶۴-۴۴۵-۷۴۰-۱  
• پیوند به مشخصات کامل

تصویر کتاب ها با کیفیت بالا به شرح زیر قابل دانلود است:

کتاب گزیده کافی: دوره شش جلدی

گزیده کافی: معارف، آداب
محمد بن یعقوب کلینی؛ مترجم: محمدباقر بهبودی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۴۰۲ صفحه، (در ۶ جلد)، جلد ۱، وزیری (شومیز)، چاپ ۳ سال ۱۳۸۶، ۲۰۰۰ نسخه.

گزیده کافی: طهارت، صلات
محمد بن یعقوب کلینی؛ مترجم: محمدباقر بهبودی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۴۰۴ صفحه، (در ۶ جلد)، جلد ۲، وزیری (شومیز)، چاپ ۳ سال ۱۳۸۶، ۲۰۰۰ نسخه.

گزیده کافی: زکات، حج
محمد بن یعقوب کلینی؛ مترجم: محمدباقر بهبودی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۴۲۸ صفحه، (در ۶ جلد)، جلد ۳، وزیری (شومیز)، چاپ ۳ سال ۱۳۸۶، ۲۰۰۰ نسخه.

گزیده کافی: حج، معیشت
محمد بن یعقوب کلینی؛ مترجم: محمدباقر بهبودی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۴۸۲ صفحه، (در ۶ جلد)، جلد ۴، وزیری (شومیز)، چاپ ۳ سال ۱۳۸۶، ۲۰۰۰ نسخه.

گزیده کافی: ازدواج، آشامیدنی‌ها
محمد بن یعقوب کلینی؛ مترجم: محمدباقر بهبودی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۴۴۶ صفحه، (در ۶ جلد)، جلد ۵، وزیری (شومیز)، چاپ ۳ سال ۱۳۸۶، ۲۰۰۰ نسخه.

گزیده کافی: زیب و زینت، گل‌ها
محمد بن یعقوب کلینی؛ مترجم: محمدباقر بهبودی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۴۲۴ صفحه، (در ۶ جلد)، جلد ۶، وزیری (شومیز)، چاپ ۳ سال ۱۳۸۶، ۲۰۰۰ نسخه.

---

[۱] .رک: رجال طوسی ص ۴۴۲. معجم رجال الحدیث ج ۲ ص۶۶۴، این ارقام در کتب اهل سنت نیز مورد تأیید قرار گرفته است، از جمله می توانید به کتاب تاریخ بغداد ج ۵ ص ۱۶ المنتظم ابن جوزی ج ۶ ص ۳۳۷، تذکره الحفاظ ذهبی ص ۸۶۰ مراجعه کنید.

[۲] . این بررسی به طور دقیق در چاپ اول فروع کافی منعکس شده است و در برابر هر حدیثی، داخل جدول، رمز ص، ن، ثق، ق. ض مشاهده می شود. رک: مستدرک الوسائل ج ۳ ص ۵۴۱. لؤلؤه البحرین ص ۳۹۵ ط نجف. رجال مامقانی ج ۱ ص ۱۷۰ ط اول. این قسمت از چاپ دوم آن حذف شده است.

• نظر حجت الاسلام دکتر ایازی درباره تغییر نام گزیده کافی
• روایت استاد بهبودی درباره تغییر نام کتاب در مصاحبه با کیهان فرهنگی
• نمونه احادیث از دفتر نماز