نوشتار زیر برگرفته از مقاله ای است که استاد محمدرضا حکیمی درباره معرفی کتاب وزین یادنامه علامه امینی تنظیم کرده است. این مقاله در جلد اول کتاب الفبا در سال ۱۳۵۲ انتشار یافت. حکیمی در این مقاله به هنگام معرفی مقاله استاد بهبودی در یادنامه، خود ایشان را نیز معرفی کرده و به نقل از خود ایشان ضرورت پالایش احادیث در دوران معاصر و عرضه معارف ناب را روشن نموده است.
معرفی
محمدباقر بهبودی از افاضل خراسان است، که در حوزه علمیه مشهد، نزد استادانی مشهور، چون ادیب نیشابوری (شیخ محمد تقی ادیب ثانی) در ادبیات، و حاج شیخ هاشم قزوینی (عالم وارسته متفکر و زاهد والانگر آزاده – در گذشته سال ۱۳۸۰ ق) در فقه و اصول، و آشیخ هادی کدکنی نیشابوری در معقول و استادانی دیگر به تحصیلات خویش پرداخت و با استعداد خاصی که داشت به زودی دارای خبرویت علمی و اطلاعات جالب توجهی شد.
در همان حوزه به تألیفاتی چند دست زد که چاپ شده است، از جمله: قاطع البرهان فی علم المیزان ( به زبان عربی در علم منطق )، و اسلوب جدید در شناسایی تجوید با مقدمه ای محققانه درباره علم تجوید، و میثم تمار ( شرح حال یکی از شاگردان معروف على علیه السلام )، و آیین دوست یابی و مردم داری، ترجمه و اقتباس از «کتاب کیف تکسب الاصدقاء» که بر اساس اخلاق عملی ائمه طاهرین تألیف یافته است.
وی از سال ۱۳۳۷ به تهران آمد و در اینجا بجز تألیفاتی چند که عرضه داشت، از جمله: معجزه قرآن و فلسفه مبارزه با شرک، کاری بسیار عظیم و وقت گیر و توان بر باد ده را با شیوه ای علمی و دقیق بر عهده گرفت. و آن، نظارت علمی و تطبیق نسخ و مقدمه و تعلیق نویسی است بر دهها جلد از کتب حدیث و فقه و تاریخ و تفسیر اسلامی. در نتیجه همین ممارست – با زمینه تحصیلات و اطلاعات قبلی و داشتن ذهن منطقی – و برخورد با دهها نسخه از هر قسمتی که تصحیح می کرد، دارای آگاهی و خبرویتی گشت وسیع درباره شناخت احادیث.
ذکر برخی تصحیحات
من به این ویژگی که نصیب ایشان شده است بسیار ارج می نهم (با صرف نظر از برخی استنباطهای خاص ایشان). و این برخی از کارهای ایشان را در مورد تصحیحات علمی و نسخه ای ذکر می کنم:
١- الصراط المستقیم تألیف شیخ زین الدین علی بیاضی (در گذشته ۸۷۷ ه. ق) در ۳ جلد، در «امامت»، با مقدمه ای از شیخ آقا بزرگ تهرانی ( صاحب «الذریعه» ) در جلد دوم، در شرح حال مؤلف.
۲- کنزالعرفان تألیف فاصل مقداد سیوری (در گذشته ۸۲۶ ه. ق) – تخریج[۱] احادیث وتصحیح نسخ از ایشان، همراه تعلیقاتی از شیخ محمد باقر شریف زاده گلپایگانی
۳- آیات الأحکام تألیف شیخ احمد مقدس اردبیلی (در گذشته ۹۹۳ ه.ق.) تعلیق و تطبیق با نسخ از ایشان.
۴- المبسوط تألیف شیخ طوسی ( در ۸ جلد )، که ۶ جلد آن زیر نظر ایشان چاپ شده است با استخراج فهرستی دقیق از همه فروع فقهی مذکور در کتاب، که فهرست هر جلد حدود ۵۰ صفحه می شود.
۵- وقایع السنین والاعوام تألیف سید عبدالحسین حسینی خاتون آبادی ( در گذشته ۱۱۰۵ ه. ق) تصحیح و تطبیق با مآخذ و فهرست راهنمای نوادر وقایع از محمدباقر بهبودی چاپ اسلامیه، ۱۳۵۲ ش۔ این کتاب از نظر قسمتهای مربوط به تاریخ «صفویان» اهمیت بسزایی دارد، زیرا مؤلف خود ناظر وقایع بوده و مشهودات خویش را ثبت کرده
است
۶- بحار
الانوار تألیف علامه مجلسی ( در گذشته ۱۱۱۱ ه. ق) . کار عمده محمد باقر بهبودی، تصحیح
علمی دقیق و تطبیق نسخ این کتاب بس بزرگی است که اخیره در تهران، در ۱۱۰ جلد چاپ شده است.
مقدمه جلد ۱۱۰ بحارالانوار
اما محمدباقر بهبودی، در جلد صد و دهم، مقدمه ای کوتاه نوشته است، در ۱۷ صفحه (البته به زبان عربی، به تناسب متن)، و در آغاز آن، چند سطری در باره چگونگی کار خویش مرقوم داشته است که همان چند سطر را به طور خلاصه و آزاد، ترجمه و در اینجا آورده شده ام:
. . . از جمله نعمت های الهی که بر من ارزانی داشت، توفیقی بود که در راه تحقیق آثار اهل بیت عترت نصیبم کرد، تا کاملاً این آثار را زیر و رو کنم و به غور آنها برسم و از دریاهای علوم آل محمد کفی چند بنوشم. این به هنگامی رخ داد که خداوند چنان قسمت کرد که من ساکن تهران شوم و به تصحیح و اشراف و نظارت بر طبع بسیاری از کتب تاریخ دین و فقه و حدیث و تفسیر بپردازم. از همه اینها مهمتر کتاب بحار الانوار است، تالیف علامه مشهور، حجت دین، روح برخوردار از فیض قدسی، علامه محمد باقر مجلسی.
باری خدا را شکر که مرا در آماده ساختن این دایره المعارف بزرگ مذهبی سهمی افزون داد. چون من از این ۱۱۰ جلد در چاپ جدید به بر چاپ ۸۰ جلد نظارت داشتم و در مورد ۴۵ جلد آن، همه کارهای فنی با من بود: تحقیق در نسخ، تخریج احادیث، افزودن تعلیقات، مقابله با نسخه های چاپی و خطی، بخصوص نسخه هایی که به به یاری خدا به خط خود علامه مؤلف به دست آوردیم.
مقابله با نسخه خطی
و اینجا بود که به هنگام چاپ، باردیگر ، نسخه ها را با این مخطوطات مقابله کردیم. از این رو، این چاپ کتاب بحار الانوار صحیح تر و متقن تر از همه چاپهای آن در آمد. حتی باید بگویم که نسخه چاپ کمپانی بهترین چاپ بحار تا پیش از چاپ جدید را وقتی با نسخه های خط مؤلف مقابله کردیم، بسی دگرگونی وتصحیف و افتادگی در آن دیدیم، که من در پانوشتها بدان موارد اشاره کرده ام. در کتاب الاجازات بحار تصحیف و افتادگی به حدی بود که نتوانستیم در پانوشت نیز بدان اشاره کنیم.
اکنون و با این تفصیل اگر من بخواهم، درباره کتاب بحار و ارزش مجموعی علمی و تحقیقی آن نظری بدهم، گمان نکنم که خوانندگان، سخنم را نپذیرند، زیرا که من ده سال، شب و روزم را در این کتاب، نسخ مختلف آن، و تحقیق و ضبط و نقد مآخذ و تخریج احادیث آن سپری کردم . . . » (بحار الانوار، جلد ۱۱۰، چاپ اسلامیه، ص ۸-۲۴ مقدمه).
دانشنامه بحارالانوار
و اما نظری که نویسنده، در باره دایره المعارف مجلسی دارند، بسیار قابل ملاحظه است. ایشان اهمیت این کتاب بزرگی را از جهات مختلف علمی و فنی توضیح داده اند و اینکه این تألیف، از چه نظرهایی، خدمتی بس بزرگی به شمار می آید، و اینکه علامه مجلسی اگر چه در جمع آوری اخبار فروگذار نکرده، اما هرجا خبری ضعیف بوده، یا نسبت مأخذ به مؤلف، متواتر (به اصطلاح فنی از طرق مناوله و سماع و …) نبوده تصریح کرده است.
اهمیت دیگر اینکه یکجا اینهمه معارف و احادیث را گرد آورده است تا ناقدان، آنچه را می بایست در دهها جای به دنبالش بگردند در یکجا گرد آورده ببینند و با هم مقایسه و تطبیق کنند و با نقادی فنی به حقیقت موضوع و منقول صحیح برسند. مانند اینکه مثلا استاد محققی در ادبیات، همه ابیات یک شاعر بزرگ و با اهمیت (چه ابیات واقعی او وچه ابیات منسوب و متحمل) را در یک دیوان کلان گرد آورد، تا سپس هر محققی خواست اشعار صحیح شاعر بزرگ را باز شناسد و سره از ناسره جدا کند بتواند و همه آنچه هست یکجا در اختیارش باشد و دیگر نیازمند مسافرت به دهها شهر و دیدن صدها نسخه نباشد، مخصوصا اگر این استاد، گاه بر مبانی فنی نظرهایی روشن کننده – نفیاً و اثباتاً – بدهد.
تعیین و طبقه بندی نوع حدیث
این مثال در مورد کتاب بحار تقریبا صادق است. علامه مجلسی – با امکاناتی که داشته یا به وجود آورده است – تا آنجا که توانسته است، مجموعه احادیث هر باب را از روی دهها ماخذ که هرطور بوده به دست آورده است. با آیات مربوط به همان مقوله یکجا گرد آورد، واحیانا بیانات و توضیحاتی مفید افزوده است و نوعاً در موارد احادیث ضعیف (یا انواع دیگر حدیث) اشاره یا تصریح کرده است. حال برای هر طالب تحقیق و نقاد فنی معارف شیعی، و یا اسلام شناسی، جز در چنین عرضه مجموعه عظیم احادیث، چنین امکانی وجود داشت؟ البته نه.
چنانکه خود علامه مجلسی، برای به دست آوردن این همه مأخذ و اصل – که برخی از دارندگان آنها بخل به خرج میداده اند و حاضر به تسلیم نسخه نبوده اند – چه زحماتی کشیده است و چه بسیار کسان که به کمک او شتافته اند که خود در مقدمه بحار شرح می دهد. و چه بسا که در همین عرضه مجموعی، ضعف یا قوت اسناد، توافق یا تضاد مضامین احادیث، تطبیق سبکهای ناقلان و دهها مسئله روشن شود، که با مطالعه تک تک کتب احادیث چنین استحضاری و نتایجی دست نمی دهد.
ضرورت پالایش احادیث در دوران معاصر: کاری بر جا مانده
نهایت، این تحقیق نهایی و تمیز سره از ناسره هنوز چنانکه باید انجام نشده است و از کارهای بر جای مانده فرهنگ شیعه است. و با حرصی که ائمه نشان می داده اند در اینکه در سخنانشان دس و خلطی نشود، باید مردانی عالم وامین وجامع ومتخصص واز هر حیث ذی صلاحیت بدین کار خطیر دست بیازند و بدین مهم برخیزند. (البته اهل منبر و ناقلان حدیث – چه کتبی وچه شفاهی – مسئولند اگر بدون اطلاع کافی از حدیث شناسی ودیگر علوم مربوط، به نقل حدیث پردازند. در سابق ایام برای نقل حدیث میزانی وحدی ومرزی بود و اجازه نقل لازم بود که خود همین کتاب الاجازات بحارالانوار حاکی است از اهتمام واحتیاط عظیمی که استادان بزرگ حدیث در نقل حدیث یا اجازه دادن به ناقل دیگر داشته اند و دقت می کرده اند که ناقل از هر حیث واجد شرایط نقل حدیث باشد.
اثر شرایط فعلی روایت حدیث بر نظر اندیشمندان معاصر
اما حالا هر کسی محدث می شود و هر منبری با اندک سوادی، بدون داشتن تخصصهای کافی در شعب معارف اسلامی، به نقل احادیث – و به اصطلاح خودشان به نشر معارف۔ می پردازد. خوب، پس فاضلان و استادانی که در مورد کتاب علامه مجلسی، در بست، قضاوت نامساعد می کنند و به این جنبه های ویژه کار توجه ندارند و در این کتاب تتبع کافی نکرده اند، نظرشان فنی نیست و قهرأ مسموع هم نخواهد بود.
اثر شرایط فعلی روایت حدیث بر نظر مردم معاصر
نیز برخی از تباهگران ایمان جامعه در دوران اخیر، که به نقل برخی از احادیث مذکور در بحار مبادرت می کردند و سپس آنها را به رخ مردم عوام یا اشخاص فاضلی که از مبانی علمی و تحقیقی مذهب آگاه نبودند می کشیدند، بزرگترین خیانت علمی و اجتماعی را مرتکب شدند، زیرا در نوع اینگونه موارد، خود علامه مجلسی تصریح کرده است که یا خبر ضعیف است، یا نسبت مأخذ متواتر نیست، یا در نقل تحریف و سقط رخ داده است، یا امثال آن. (بعلاوه تصحیفها و افتادگیها و غلطهایی که در نوع چاپهای قبلی بحار بوده است). اما این ربایندگان معنویت اجتماع، این قسمتها را بازگو نمی کردند تا مردم از ایمان سر خورند و معلوم نیست که مقصود آنان چه بود و می خواستند که مردم پس از این سر خوردن به چه سو روی آورند. اکنون نیستند که بنگرند چه آتشی افروختند و چگونه جان دهها انسان را در شعله تحیر و شک و بی مقصدی و فقدان جهتگیری معنوی در زندگی سوزاندند و به اصطلاح، چگونه در دریای متلاطم حیات و فلسفه های عمیق عالم، قطب نمای ساحل شناس را از زورق زندگی گروهی ربودند.
[۱] تخریج در اصطلاح محدثان آن است که احادیثی که در کتابی ذکر شده، تمام اسناد و روایان و رجال و مآخذش را در آورند و به آن احادیث ضمیمه کنند، و بدین وسیله احادیث مرسله ( محذوف السند ) را بدل به مسند ( مذکور السند ) کنند تا اعتبار کتاب افزون گردد. ( مجله مکتبه الامام امیرالمؤمنین العامه – نجف، به نام «صحیفه المکتبه، ص۱۳ از ترجمه فارسی)
نظرات سایر اندیشمندان در رسانه
- ضرورت پالایش احادیث در دوران معاصرحکیمی در این مقاله به هنگام معرفی مقاله استاد بهبودی در یادنامه، خود ایشان را نیز معرفی کرده و به نقل از خود ایشان ضرورت پالایش احادیث در دوران معاصر و عرضه معارف ناب را روشن نموده است.
- تحول پژوهش و فهم دینی با رویکرد بهبودیاین نوشتار برگرفته از مصاحبه ای است که ایبنا با آقای دکتر خسروی درباره رویکرد متفاوت استاد بهبودی در پژوهش و فهم دین دارد. شناخت این رویکرد تحول فهم دینی آیندگان را سبب خواهد شد.
- ابتکار و شجاعت علمی در پژوهشمصطفی دلشاد تهرانی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) درباره میراثی که از مرحوم بهبودی بر جای مانده است اظهار کرد: به نظر می‌رسد میراث علمی مرحوم شیخ محمدباقر بهبودی بسیار گرانبهاست. ایشان علاوه بر حوزه علوم قرآنی، تفسیر و به خصوص قرآن‌پژوهی، در حوزه حدیث، علوم حدیث، حدیث‌پژوهی و به‌ویژه فقه الحدیث و نقد الحدیث میراث با ارزشی از خود باقی گذاشت.
- رویکرد «تاریخی – حدیثی» به تفسیرآقای بهبودی جزء مدافعان تفسیر علمی به این معنا نیست که در تفسیر کل قرآن از رویکرد علمی بهره ببرد؛ ولی ایشان نظر ویژه‌ای در خصوص آسمان‌های هفت گانه در قرآن دارند که در جزوه‌ای به همین نام بیان کرده‌اند که هفت آسمان را در منظومه شمسی پیدا بکنیم. در درجه اول رویکرد استاد بهبودی حائز اهمیت است که تاریخی-حدیثی است و نه علمی-تجربی.
- رابطه علم و قرآن از نگاه استاد بهبودیدکتر فرزانه روحانی درباره رابطه دین و علم از منظر علامه بهبودی می گوید. دیدگاه اندیشمندان درباره رابطه علم و دین در چهار رویکرد عمده قابل ذکر است: تداخل، تعارض، تمایز و توافق. به نظر می‌رسد استاد محمدباقر بهبودی از موافقان دیدگاه توافق علم و دین است که بر اساس این دیدگاه، علم و دین سازگار و حتی مکمل یکدیگرند.
- حدیث صحیح و اهمیت نقد حدیثدکتر سرشار در این مقاله توضیح می دهد که چگونه حدود ۳۰ سال پیش یکی از دانش‌آموختگان مشهدی حوزه‌های مشهد، قم و نجف که به علم حدیث علاقه‌مند بود، در یک اقدام متفاوت کوشید سلیقه و برداشت خود از میزان اعتبار و وثاقت روایات را عملیاتی کرده و احادیثی را که غیرقابل استناد و جزء «اسرائیلیات» می‌داند از منابع روایی حذف کند.
آخرین دیدگاهها