کتاب معارف قرآنی، مجموعه ای از شانزده مقاله استاد محمدباقر بهبودی است که از سال ۱۳۴۱ به چاپ رسیده است. از آنجا که در کتاب تدبری در قرآن بارها به مقالات مختلف ایشان ارجاع شده بود، در سال ۱۳۸۰ تمامی این مقالات، شامل شانزده مقاله، جمع آوری و پس از مختصری ویرایش در کتابی تحت همین عنوان به چاپ رسید. اینک تمامی این مقالات، همراه با برخی مقالات منتشر نشده ایشان در این وبگاه قابل ملاحظه است.
مقدمه کتاب معارف قرآنی
کتاب معارف قرآنی، تفسیر موضوعی قرآن است. این کتاب مشتمل بر مقاله هایی است که استاد محمدباقر بهبودی (۱۳۰۷ـ۱۳۹۳)، در مجله های مختلف یا به طور مستقل منتشر کرده بود. طالبان فهم قرآن از دیدگاه بهبودی، برای به دست آوردن آرای وی در این زمینه، علاوه بر مطالعه تفسیر وی با نام تدبری در قرآن، معانی القرآن (ترجمه آزاد یا ترجمه و تفسیر قرآن) و نگاهی به تاریخ انبیا در قرآن، لازم است که به این اثر نیز مراجعه کنند.
وی در طی مقاله هایی که در این کتاب، یک جا آورده است، بسیاری از روش ها و مبانی خود را در تفسیر قرآن و حتی گوشه هایی از روش خود را در شناخت احادیث معلوم می کند. مهم ترین مبنای وی در نوع ارجاع آیات فقهی به یک دیگر، در مقاله نخست او «محکمات و متشابهات» به چشم می خورد. وی در این مقاله رایی را بیان کرده است که با رای مشهور کاملاً متفاوت است و تقریباً شبیه یکی از آرایی است که بالاجمال سیوطی از قول ماوردی نقل می کند. سایر مبانی و روش های وی را نیز می توان از مقاله های «سبک ترجمه در کتاب معانی القرآن»، «دفاع از معانی القرآن» و «تحریف و مشکلات ادبی قرآن» به دست آورد.
این اثر، مهم ترین و برجسته ترین آرای فقهی، قرآنی و علوم قرآنی استاد بهبودی را در بر دارد. آرای وی در زمینه محکم و متشابه، رجعت، قیامت، حجاب شرعی و حتی ارث که در این کتاب درج شده اند، با بسیاری از آرای مشهور، متفاوت است. وی در مقاله «هفت آسمان» با توجه به روند تطور آرای مفسران درباره هفت آسمان قرآنی، رایی نوین بیان کرده است و در آن جا حدس هایی درباره مکان بهشت و جهنم، محل زندگی جنیان و بهشت آدم و حوا مطرح کرده است. در مقاله «جبر و اختیار»، برای حل دعوای دیرینه جبریان و مفوضه، کلید تعریف مشیت را ارایه داده است. وی با تعریفی دقیق و جدید از مشیت، تا حدود زیادی اصطلاح معروف لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین را روشن کرده است.
در مقاله «رجعت و رستاخیز»، با توجه به نوع خلقتی که برای نفس بشر قایل شده است، تصویری ارایه می کند که در سایر تفاسیر دیده نمی شود. وی رجعت را تنها مربوط به بازگشت خوبان و بدان نمی داند و حتی مربوط به یک دوره خاص، بلکه به سبک ویژه ای در باره امکان وقوع رجعت، علت آن، کیفیت رجعت نفس آدمی و دلایل قرآنی اش درباره رجعت تمام انسان ها سخن رانده است.
در مقاله «آغاز و انجام انسان» یا همان «رستاخیز»، ابتدا دوره های مختلف قیامت را نام می برد. یعنی زمان های صور اول و خاموشی همگانی؛ بازسازی آسمان ها و زمین؛ بازسازی بدن ها در دل خاک؛ صور دوم، برپایی همگانی و حسابرسی را با چهره ای از حوادث طبیعی و سلسله وار، با استناد به آیات قرآن شرح می دهد. در این میان، بر اساس همان خلقت ویژه ای که برای نفس بشر و کیفیت انتشار انسان در روی کره زمین، برای بار نخست، قایل است، حشر جسمانی خلایق را تصویر می کند. وی تعریفی متفاوت از سایر مفسران درباره نامه اعمال ارایه می دهد. همچنین در مورد اصحاب اعراف، با استناد به روایت هایی، سر فصل زندگی دوره بعدی بر روی زمین را مطرح می کند.
در مقاله های ارث و ربا، سهام میراث بران را معلوم می کند و ارث کلاله مادری، کلاله پدری و کلاله پدری و مادری را جداسازی می کند و با استناد به روایات صحیح، هر یک از این موارد را شرح می دهد. در مقاله ربا، حیله های شرعی را مشخص کرده است و با شرح روایات صحیح مربوط به آن، تفاوت رای خود را با سایر فقها روشن می کند.
در مقاله «حجاب شرعی» حدود حجاب را در زمان پیامبر گرامی اسلام بیان کرده است. او رایی بسیار سخت گیرانه در مورد حجاب مردان و بانوان مؤمن ابراز کرده است. گرچه که به ظاهر در مورد استفاده بانوان از لوازم آرایش یا طلا و جواهر یا محدوده پوشش پا و دست بانوان اصلا سخت گیری ندارد، اما در محدوده پوشش مردان و زنان، حتی در نزد هم جنسان خود، بسیار سخت گیر به نظر می رسد. هنگامی که مقاله نخست او در مورد حجاب شرعی، مورد نقد قرار گرفت، وی به یک یک نقدها پاسخ داد و آن را نیز با نام «پاسخی به نقد حجاب شرعی»، در این کتاب ضمیمه کرد.
این مقاله، از مقاله اصلی در باره حجاب شرعی خواندنی تر است؛ زیرا میزان و معیار وی را در باره محدوده حجاب روشن تر می کند و سبک استناد او را به روایت های مربوط به این مساله و شرح آیات مربوط به حجاب معلوم می کند. برای نمونه وی مجبور شده است برای پاسخ به ناقد، تفاوت زینت را در فرهنگ اصطلاحی قرآن، با زیور آلات عاریتی، خارجی و دست ساز بشر که قرآن از آن ها تعبیر به حلیه یا حلی می کند، بیان کند و آیات زیادی بیاورد تا نشان دهد که مراد قرآن از زینت در یکایک آیاتی که این واژه در آن ها آمده است، چیست.
استاد بهبودی در دو مقاله دیگر این کتاب، به طور وزینی به انطباق تعبیر کوثر با فاطمه زهرا سلام الله علیها و تحدید بخشی از آیات سوره احقاف بر حضرت سید الشهداء و یارانش در جهاد استماته کربلا می پردازد. به این ترتیب، این اثر تکمله ای بر تفسیر قرآن از دیدگاه محمد باقر بهبودی است.
مقالات کتاب
- تعبیر خواب در قرآن: تحلیل رویاهای انبیاء و پیام‌های نمادین
این متن به بررسی پژوهش‌های استاد محمدباقر بهبودی در زمینه تعبیر خواب و رویا بر اساس آموزه‌های قرآنی و تجربه‌های انبیاء می‌پردازد. - چگونگی تقسیم ارث در قرآن و احکام آن
در این نوشتار احکام وصیت، ارث و طبقات وارثان، اِرث کَلالَه، اِرث پیمانی، عَول و تَعصِیب، به صورت مستقیم از قرآن تبیین و تشریح شده است. نوشتار برگرفته از مقاله ایست که نخستین بار در سال ۱۳۵۳ در کتابی با نام «احکام قرآن: ارث و ربا» به چاپ رسیده است و در واقع به چگونگی تقسیم ارث در قرآن می پردازد. دیگر مقاله همین کتاب درباره… خواندن بیشتر: چگونگی تقسیم ارث در قرآن و احکام آن - هفت آسمان در قرآن
این نوشتار برگرفته از مقاله «هفت آسمان» است که در فصل نهم کتاب «معارف قرآنی» به چاپ رسیده است و به شرح و تفسیر آیات مرتبط با آفرینش هفت آسمان در قرآن می پردازد. طرح موضوع هفت آسمان علم جدید و هفت آسمان دوره آفرینش عوامل آفرینش پالایش و پیرایش سَنُریِهِم آیاتِنا فِی الآفاقِ و فی اَنفُسِهِم حتّی یتَبیّنَ لهم اَنّهُ الحَقُّ اَوَلَم یَکفِ برَبّکَ… خواندن بیشتر: هفت آسمان در قرآن - نماز یا صلات فریضه
در این مقاله با توجه به تعریف استاد محمدباقر بهبودی از ام الکتاب و محکمات و متشابهات آنها، به بررسی احکام نمازهای فریضه در قرآن کریم پرداخته شده است. - محکمات و متشابهات
در تعریف محکمات و متشابهات قرآن، بیش از بیست قول و نظر ابراز شده است. این مقاله به تعریف محکم و متشابه از منظر استاد محمدباقر بهبودی می پردازد که در نوع خود روشنگر و منحصر بفرد است. - تولد و غیبت و ظهور امام زمان
مقاله پیش رو مطالبی کوتاه و فراموش شده درباره امام دوازدهم شیعیان است که سبب شناخت صاحب الامر مهدی، قائم آل محمد علیه الصلوات و السلام می‌شود؛ نکاتی از قبیل نام آن امام، رجعت و ولادت وی و چگونگی غیبت و بازگشت او که با توجه به آیات قرآن و روایت‌های تاریخی مورد توجه قرار می‌گیرند. - پاسخ به نقدهای مقاله حجاب شرعی
بخش اول از پاسخ به پرسش ها و انتقادهای مطرح شده درباره مقاله حجاب شرعی را می توانید در این صفحه بخوانید که بیشتر به روشن کردن معنای واژه فرج پرداخته است. - حجاب شرعی
«ای فرزندان آدم! گر چه شما به قرآن ما و رسالت رسول ما، ایمان نیاورده باشید، شایسته آن است که توصیه ما را از نظر انسانی بپذیرید. مبادا لخت و عور، در برابر اجنبی ظاهر شوید که این کردار شما، فاحشه، یعنی: رسواترین رسوائی است و حتی المقدور جامعه دیگری بر دوش خود حمایل کنید که دست و بال شما، همچون پر و بال پرندگان، زینت بگیرد». - مـساله تحریف و مشکلات ادبی قرآن مجید
در این مقاله محمدباقر بهبودی نشان می دهد که اختلاف در قراءت قرآن، یعنی ارائۀ صـورتهای مـختلف از تـلاوت واژه‌ها که به نام قاریان صدر اول ثبت شده است، از قراءت رسول خدا (ص) نشأت نمی‌گیرد؛ بـلکه تابعین و متکلمین اسلامی، گاه به خاطر اغراض سیاسی و فرقه‌ای، و گاه به خاطر خیراندیشی و رفع اشکالات علمی، ادبی، فقهی و . . . با تغییر قراءت و تبدیل عبارت اعمال نظر کرده‌اند و ندانسته اساس تحریف را پی‌ریزی کـرده‌اند.
آخرین دیدگاه‌ها