در این نوشتار با کتاب «معانی القرآن: ترجمه و تفسیر قرآن» آشنا می شوید. این کتاب برای مطالعه ترجمه قرآن به فارسی است. کتابی است برای تمام کسانی که اهل مطالعه اند و می خواهند مانند هر کتاب دیگری، ترجمه قرآن را بخوانند و بفهمند قرآن درباره چیست.

موانع مطالعه و فهم قرآن

تا همین سده اخیر، بی سوادی مهمترین مانع مطالعه و فهم قرآن بوده است. اسلام که معحزه آن بر اساس توانایی خواندن و اندیشه ورزی در متن قرآن است، از فضیلت سواد آموزی سخن گفته و آن را فرضیه ای برای هر فرد مسلمان دانسته است. با این حال، از مطالعه اجمالی تاریخ به روشنی می توان دریافت که در طول قرون متمادی پدران ما اغلب روستا نشین و پراکنده زندگی کرده اند. آنها زیرفشار و سلطه اربابان و حاکمان سیهکار، روزگار سختی داشته اند. دسترسی به سواد آموزی و کتاب برای آنها بسیار بعید بوده و اعلب آنان بی سواد یا در اصطلاح فقهی «عوام» بوده اند.

زبان دیگری

قرآن به زبان عرب نازل شده است و برای خواندن و فهم قرآن باید زبان عربی یاد گرفت. شاید عجیب نباشد که بدانیم در طول هزار سال گذشته، بزرگترین محققان زبان عربی و دستور نویسان آن زبان، دانشمندان ایرانی بوده اند. اما تجربه نشان داده است که تنها دانستن زبان عربی برای فهم قرآن کافی نیست. زیرا این کتاب در حدود ۱۴۰۰ سال پیش فراهم شده است. بسیاری از فرازهای آن، به مناسبت پیشامدهای آن دوران و یا در تحلیل اوضاع و احوال آن زمان نازل شده است. لذا است که پیش نیاز فهم دقیق قرآن، دانستن تاریخ منطقه عربستان، تاریخ اسلام و مطالعه دقیق منابع دینی مستند به سخن امامان معصوم (حدیث) است.

دشواری فهم حقایق تاریخی

تجربه دارید که برای فهم حقیقت وقایعی که درست همین چند سال پیش و در طول زندگی خودمان رخ داده است، گاهی چنان با اخبار ضد و نقیضی روبرو می شویم که انسان را به شگفتی وا میدارد. هر یک از طرف های ذی نفع، سعی در ساخت روایتی از اصل قضیه دارند تا به نفع خود بر افکار عمومی تاثیر بگذارند. هر طرف روایت خودش را درست وانمود می کند. تاریخ ادیان پر است از اعمال نفوذهای ارکان قدرت برای ترویج روایت خاصی از دین که به نفع آنان باشد.

بنابراین داشتن رویکرد علمی، نقادانه و منصفانه برای فهم مسایل تاریخی و مشکلات روایت های حدیثی، گاهی به صرف یک عمر و موشکافی زیاد نیاز دارد که از عهده هر کسی بر نمیاید. علاوه بر تمام موانع پیش گفته، مردم فارسی زبان برای فهم معانی قرآن، به ترجمه قرآن هم نیاز دارند. ترجمه ای که مترجم آن قبلاً قرآن را درست فهمیده باشد تا بتواند برگردانی از آن را تدوین کند.

مسایل ترجمه قرآن

سخن درستی است که کتاب را باید به زبان اصلی خواند تا تاثیرگذاری آن کامل شود. اما انسان از قدیم، برای دریافت معانی، دست به ترجمه متون از یک زبان به زیان مادری زده و از منافع این کار سود جسته است. به قول مولانا آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدر تشنگی باید چشید.

به ویژه قرآن که اثری فرابشری است، جنبه های ادبی و خلاقانه بسیار تاثیرگذاری دارد. مخاطب با خواندن آن به سرعت شیفته قدرت کلام و معجزه آن می شود. متنی به غایت وزین و ادبیانه است که در آن صنایع ادبی دقیقی بکار رفته تا معانی گزیده و بلند را به مخاطب خود انتقال دهد. گویی که برگردان معانی آن به زبانی دیگر نیاز به معجزه ای دیگر دارد.

بدین جهت حتی برخی ترجمه قرآن را ناممکن یا خطرناک دانسته اند. بنابراین در طول قرن های متمادی، ترجمه قرآن به فارسی رونق چندانی نیافت. اندیشمندان فقط جداگانه به ارائه تفاسیری بر قرآن پرداختند تا به فهم بهتر آن کمک کنند. در نسخه های خطی قرآن فقط گاهی در کنار برخی از واژه های عربی، معادل فارسی آن نوشته می شد که در نهایت به ترجمه تحت اللفظی قرآن انجامید.

روند ترجمه قرآن پس از رونق چاپ و انتشار

با ظهور چاپخانه در ایران، قرآن جزو اولین کتابهای منتشر شده بود. انتشار قرآن و خرید عمومی آن نیاز به داشتن ترجمه ای بهتر از قرآن را کاملاً محسوس کرد. در آن سالها محمدمهدی الهی قمشه‌ای حکیم، عارف و شاعری توانا، افتخار داشت تا قرآن را طی هفت سال به صورت روانتری ترجمه کند و برای این کار، نام خود را در حافظه تاریخ ثبت کند.

الهی قمشه ای و قبل از او عبدالحسین آیتی، را آغازگر عصر ترجمه قرآن به فارسی می دانند. ترجمه الهی قمشه‌ ای به علت آنکه عناصر تفسیری بیشتری دارد، روانتر و خوش خوان ‌تر است، هر چند در آن از توضیحات در پرانتز زیاد استفاده شده است.

ترجمه الهی قشمه ای نخستین بار در سال ۱۳۲۳ از سوی کتاب فروشی اسلامیه به چاپ رسید. شهرت علمی و عرفانی و دانشگاهی مترجم از یک سو و ساده بودن عبارات از سوی دیگر و همچنین آسان گیری در موضوع حق التالیف، سبب شد که این ترجمه طی هفتاد سال گذشته بیش از دیگر ترجمه‌ها ویرایش و تجدید چاپ شود.

آشنایی با اولین ترجمه جدید قرآن

برای نمونه آخرین ویرایش ترجمه نخستین آیات سوره بقره از ایشان به شرح زیر است:

• بنام خداوند بخشنده مهربان
• الم (از رموز قرآن است). (۱)
• این کتاب که هیچ شک در آن نیست، راهنمای پرهیزگاران است. (۲)
• آن کسانی که به جهان غیب ایمان آرند و نماز به پا دارند و از هر چه روزیشان کردیم به فقیران انفاق کنند. (۳)
• و آنان که ایمان آرند به آن‌ چه به تو و آن‌ چه به (پیغمبران) پیش از تو فرستاده شده و آن‌ها خود به عالم آخرت یقین دارند. (۴)
• آنان از لطف پروردگار خویش به راه راستند و آن‌ها به حقیقت، رستگاران عالمند. (۵)
• (ای رسول ما) کافران را یکسان است که ایشان را بترسانی یا نترسانی، ایمان نخواهند آورد. (۶)
• خدا مهر نهاد بر دل‌ها و گوش‌های ایشان، و بر چشم‌های ایشان پرده افتاده، و ایشان را عذابی سخت خواهد بود. (۷)
• و گروهی از مردم (یعنی منافقان) گویند: ما ایمان آورده‌ایم به خدا و به روز قیامت، و حال آن‌که ایمان نیاورده‌اند. (۸)
• می‌خواهند خدا و اهل ایمان را فریب دهند و حال آن‌که فریب ندهند مگر خود را، و این را نمی‌دانند. (۹)
• در دل‌های ایشان بیماری (جهل و عناد) است، خدا بر بیماری آن‌ها بیفزاید، و برای ایشان است عذابی دردناک، به سبب آن‌که پیوسته دروغ می‌گفتند. (۱۰)

استقبال از این ترجمه به تدریج کاهش یافت، زیرا توقع مخاطبان برای درک و فهم معنی قرآن روز به روز بیشتر می شد و رویکرد مترجم در این ترجمه، در اصل همان رویکرد ترجمه واژه به واژه یا تحت اللفظی بود. این ترجمه ها برای مطالعه ترجمه قرآن به فارسی به صورت جداگانه مناسب نیستند.

آخرین ترجمه ها تا امروز

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، ترجمه قرآن بیشتر مورد توجه دولتمردان و اندیشمندان قرار گرفت. در این سال ها ترجمه های متعددی با رویکردهای متفاوت بر قرآن نگاشته شده است. اما رویکرد هیچیک از این ترجمه ها، انتقال معانی به صورت مستقل و بی واسطه به مخاطب نبوده است. در این میان ترجمه منظوم از قرآن کریم بر وزن شاهنامه فردوسی یا ترجمه با نثر مسجع نیز دیده می شود. گفته می شود که این ترجمه ها برای حفظ کردن و یادآوری آیات قرآن مناسب اند.

نمونه ای از ترجمه قرآن با نثر مسجع و آهنگین از سوره توحید به قلم استاد دعوتی در زیر آورده شده است.

• بسم‌الله الرحمن الرحیم
• بگو هم اوست آن خدای واحدِ احد (۱)
• خدای استوار و ثابت و صَمد (۲)
• نه زاییده و نه نیز زاده می‌شـود (۳)
• و نیست همسر و مشابهش احَد (۴)

خرمشاهی نیز یکی از آخرین مترجمان قرآن کریم به زبان فارسی است. وی نیز قرآن را با نثری روان، امروزی و در عین حال ادیبانه ترجمه کرده ‌است. اما مشکل اصلی این ترجمه عدم آگاهی خرمشاهی به عنوان یک «ادیب و مترجم» به تاریخ اسلام و نقد حدیث است. برای مثال وی متوجه نبود که در سالهای اول دوران پیامبر، مسلمانان بر اساس دستور قرآن سه روز در هر ماه روزه می گرفتند و بعدها طی حکمی تمام روزه ها به ماه مبارک رمضان انتقال یافته است. بنابراین در فهم و در نتیجه ترجمه درست این آیات و بسیاری آیات دیگر قرآن ناکام ماند.

خرمشاهی نقد بسیار مفصلی بر کتاب معانی القرآن، ترجمه قرآنی محمدباقر بهبودی دارد که همزمان «تسلط وی را به ادب فارسی» و همچنین «فاصله وی را از حوزه معارف قرآنی» نشان می دهد.

اولویت فهم معانی قرآن

معانی القرآن نام ترجمه ای تفسیری از قرآن مجید است، که استاد بهبودی با رویکرد ارائه معانی ناب و بلند قرآن به تمام علاقمندان فهم آن نگاشته است. این کتاب را می توان مانند هر کتاب دیگری دست گرفت و خواند. ترجمه ای خودکفا و مستقل است و خواندن آن پیش نیازی ندارد. برای فهم آن نیازی به مراجعه با سایر کتب تاریخی و حدیثی نیست. مخاطب با خواندن آن مستقیماً و بی واسطه به درکی از تجربه رسول اکرم (ص) از وحی نزدیک می شود.

البته اغلب علاقمندان به حوزه دین و سنت، نظر خرمشاهی را می پسندند که بار ادبی در ترجمه کتابی به عظمت و تقدس قرآن باید بسیار سنگین، پر رنگ و پر تکلف باشد. اما از طرفی نباید به استاد بهبودی انتقاد کرد که چرا تمام همت خود را برای انتقال دقیق معانی و مفاهیم قرآن صرف کرده است. چرا ریشه واژگان را مد نظر قرار داده و از برخی واژگان آشنا در ترجمه استفاده کرده و آن را برای مطالعه یکسره قرآن به فارسی آماده کرده است. چرا معجزه نکرده و در عین حال اثری فاخر و ادیبانه خلق نکرده است.

چرا مطالعه کتاب معانی القرآن

بهبودی معتقد بود که انسان امروزی با تمام دل مشغولی ها در زندگی، باید فرصت داشته باشند تا مستقیماً خود با «معانی و مفاهیم قرآنی» به صورتی ساده و روان آشنا شود. وی در ترجمه اش از قرآن، درست به همان سبک و سیاقی که در خود قرآن برای انتقال معانی به مردم آن دوران، از اصل و ریشه های واژگان عربی استفاده شده است، از اصل و ریشه واژگان معادل در فارسی استفاده کرده است. ترجمه بهبودی را می توان به صورت یک کتاب مستقل منتشر کرد.

ترجمه در معانی القرآن به شکلی است که با حداقل توضیحات، که آنهم در متن ترجمه گنجانده شده، خواننده را به معانی بلند قرآن برساند و او را از مراجعه به دیگر متون بی نیاز کند. بنابراین «معانی القرآن» همزمان ترجمه و تفسیر قرآن است. کتابی است ساده و خوش خوان برای کسانی که می خواهند با یکبار خواندن آن، با معانی قرآن آشنا شوند.

بهبودی در این کتاب انتقال مفهوم و معنا را تسریع و تسهیل کرده است. برای همین بهبودی نام این ترجمه را «معانی القرآن» گذاشت و حتی آرزو داشت که آن را به زبان عربی امروز ترجمه کنند. خوشبختانه ترجمه ای از کتاب معانی القرآن به همت برخی علاقمندان به زبان انگلیسی انتشار یافته و مورد استقبال قرار گرفته است. مطالعه ترجمه قرآن به فارسی برای فارسی زبانان از مهمترین اهداف او بود.

یادش گرامی باد

• 
  فاتحه الکتاب: آغاز قرآن
  برگرفته از ترجمه سوره فاتحه الکتاب در کتاب معانی القرآن
• 
  ایمان به خداوند و اهمیت آن: سوره بقره، فصل ۱
  معانی القرآن سوره بقره: گاو بنی اسرائیل فصل اول ترجمه آیات اول تا سی و نهم آیات ۱-۳۹ موضوع: اهمیت ایمان به اسلام
• 
  موسی و رویکرد قوم بنی اسرائیل : سوره بقره، فصل ۲
  معانی القرآن ترجمه قرآن سوره بقره: گاو بنی اسرائیل فصل دوم: آیات سی و نهم تا هفتاد و چهار ۳۹-۷۴ موضوع: رویکرد قوم بنی اسرائیل در ایمان به اسلام
• 
  علل ایمان نیاوردن یهودان به پیامبر: سوره بقره
  در این نوشتار ترجمه آیات ۷۵ تا ۹۰ سوره بقره از کتاب معانی القرآن آورده شده است که در ادامه روایت بنی اسرائیل از فصل قبلی، به موضوع علل ایمان نیاوردن یهودان به پیامبر اسلام پرداخته و در مجموع به شش نکته اشاره کرده است. یهودان ، تحریف و کتمان حقیقت… خواندن بیشتر: علل ایمان نیاوردن یهودان به پیامبر: سوره بقره
• 
  مواجهه یهودیان با فرستادگان خداوند : سوره بقره
  این نوشتار شامل ترجمه آیات ۹۱ تا ۱۵۲ سوره بقره برگرفته از کتاب معانی القرآن است که در ادامه روایت مواجهه یهودیان با فرستادگان خداوند از فصل قبلی، به بهانه های مخالفان اسلام پاسخ داده است. در این آیات به رویکرد مادی گرایانه یهودیان به دین و فرستادگان خداوند در طول… خواندن بیشتر: مواجهه یهودیان با فرستادگان خداوند : سوره بقره
• 
  توصیه به اهل ایمان و توصیه به مخالفان: سوره بقره
  این نوشتار شامل ترجمه آیات ۱۵۳ تا ۱۶۲ سوره بقره از کتاب معانی القرآن است. این فصل، جمع بندی فصول قبلی و توصیه هایی به اهل ایمان در استعانت از نماز، شکیبایی و احیای شعائر دینی و توصیه هایی به مخالفان اسلام طرح شده است. توصیه به اهل ایمان ای اهل… خواندن بیشتر: توصیه به اهل ایمان و توصیه به مخالفان: سوره بقره
• 
  احکام اسلام: خوراک و خون خواهی و وصیت – سوره بقره
  این نوشتار ترجمه آیات ۱۶۳ تا ۱۸۲ سوره بقره از کتاب معانی القرآن است. این آیات چهارچوب اصلی احکام اسلام را برای مومنان مشخص می کند و احکام خوراک خون خواهی و وصیت را روشن می سازد. شرح قوانین و احکام اسلامی تا پایان فصل ۸ ادامه دارد. دلایل پیروی از… خواندن بیشتر: احکام اسلام: خوراک و خون خواهی و وصیت – سوره بقره
• 
  احکام اسلام: روزه ، حج و جهاد – سوره بقره
  این نوشتار ترجمه آیات ۱۸۳ تا ۲۱۸ سوره بقره از کتاب معانی القرآن است. این آیات در ادامه فصل قبل در تشریح چهارچوب اصلی بخشی از تکالیف اسلامی برای مومنان، احکام اسلام درباره روزه داری، حج و ماه های اسلامی، جهاد و برخی دیگر را مشخص می کند. تکلیف روزه داری… خواندن بیشتر: احکام اسلام: روزه ، حج و جهاد – سوره بقره