کتاب معارف قرآنی، مجموعه ای از شانزده مقاله استاد محمدباقر بهبودی است که از سال ۱۳۴۱ به چاپ رسیده است. از آنجا که در کتاب تدبری در قرآن بارها به مقالات مختلف ایشان ارجاع شده بود، در سال ۱۳۸۰ تمامی این مقالات، شامل شانزده مقاله، جمع آوری و پس از مختصری ویرایش در کتابی تحت همین عنوان به چاپ رسید. اینک تمامی این مقالات، همراه با برخی مقالات منتشر نشده ایشان در این وبگاه قابل ملاحظه است.
مقدمه کتاب معارف قرآنی
کتاب معارف قرآنی، تفسیر موضوعی قرآن است. این کتاب مشتمل بر مقاله هایی است که استاد محمدباقر بهبودی (۱۳۰۷ـ۱۳۹۳)، در مجله های مختلف یا به طور مستقل منتشر کرده بود. طالبان فهم قرآن از دیدگاه بهبودی، برای به دست آوردن آرای وی در این زمینه، علاوه بر مطالعه تفسیر وی با نام تدبری در قرآن، معانی القرآن (ترجمه آزاد یا ترجمه و تفسیر قرآن) و نگاهی به تاریخ انبیا در قرآن، لازم است که به این اثر نیز مراجعه کنند.
وی در طی مقاله هایی که در این کتاب، یک جا آورده است، بسیاری از روش ها و مبانی خود را در تفسیر قرآن و حتی گوشه هایی از روش خود را در شناخت احادیث معلوم می کند. مهم ترین مبنای وی در نوع ارجاع آیات فقهی به یک دیگر، در مقاله نخست او «محکمات و متشابهات» به چشم می خورد. وی در این مقاله رایی را بیان کرده است که با رای مشهور کاملاً متفاوت است و تقریباً شبیه یکی از آرایی است که بالاجمال سیوطی از قول ماوردی نقل می کند. سایر مبانی و روش های وی را نیز می توان از مقاله های «سبک ترجمه در کتاب معانی القرآن»، «دفاع از معانی القرآن» و «تحریف و مشکلات ادبی قرآن» به دست آورد.
این اثر، مهم ترین و برجسته ترین آرای فقهی، قرآنی و علوم قرآنی استاد بهبودی را در بر دارد. آرای وی در زمینه محکم و متشابه، رجعت، قیامت، حجاب شرعی و حتی ارث که در این کتاب درج شده اند، با بسیاری از آرای مشهور، متفاوت است. وی در مقاله «هفت آسمان» با توجه به روند تطور آرای مفسران درباره هفت آسمان قرآنی، رایی نوین بیان کرده است و در آن جا حدس هایی درباره مکان بهشت و جهنم، محل زندگی جنیان و بهشت آدم و حوا مطرح کرده است. در مقاله «جبر و اختیار»، برای حل دعوای دیرینه جبریان و مفوضه، کلید تعریف مشیت را ارایه داده است. وی با تعریفی دقیق و جدید از مشیت، تا حدود زیادی اصطلاح معروف لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین را روشن کرده است.
در مقاله «رجعت و رستاخیز»، با توجه به نوع خلقتی که برای نفس بشر قایل شده است، تصویری ارایه می کند که در سایر تفاسیر دیده نمی شود. وی رجعت را تنها مربوط به بازگشت خوبان و بدان نمی داند و حتی مربوط به یک دوره خاص، بلکه به سبک ویژه ای در باره امکان وقوع رجعت، علت آن، کیفیت رجعت نفس آدمی و دلایل قرآنی اش درباره رجعت تمام انسان ها سخن رانده است.
در مقاله «آغاز و انجام انسان» یا همان «رستاخیز»، ابتدا دوره های مختلف قیامت را نام می برد. یعنی زمان های صور اول و خاموشی همگانی؛ بازسازی آسمان ها و زمین؛ بازسازی بدن ها در دل خاک؛ صور دوم، برپایی همگانی و حسابرسی را با چهره ای از حوادث طبیعی و سلسله وار، با استناد به آیات قرآن شرح می دهد. در این میان، بر اساس همان خلقت ویژه ای که برای نفس بشر و کیفیت انتشار انسان در روی کره زمین، برای بار نخست، قایل است، حشر جسمانی خلایق را تصویر می کند. وی تعریفی متفاوت از سایر مفسران درباره نامه اعمال ارایه می دهد. همچنین در مورد اصحاب اعراف، با استناد به روایت هایی، سر فصل زندگی دوره بعدی بر روی زمین را مطرح می کند.
در مقاله های ارث و ربا، سهام میراث بران را معلوم می کند و ارث کلاله مادری، کلاله پدری و کلاله پدری و مادری را جداسازی می کند و با استناد به روایات صحیح، هر یک از این موارد را شرح می دهد. در مقاله ربا، حیله های شرعی را مشخص کرده است و با شرح روایات صحیح مربوط به آن، تفاوت رای خود را با سایر فقها روشن می کند.
در مقاله «حجاب شرعی» حدود حجاب را در زمان پیامبر گرامی اسلام بیان کرده است. او رایی بسیار سخت گیرانه در مورد حجاب مردان و بانوان مؤمن ابراز کرده است. گرچه که به ظاهر در مورد استفاده بانوان از لوازم آرایش یا طلا و جواهر یا محدوده پوشش پا و دست بانوان اصلا سخت گیری ندارد، اما در محدوده پوشش مردان و زنان، حتی در نزد هم جنسان خود، بسیار سخت گیر به نظر می رسد. هنگامی که مقاله نخست او در مورد حجاب شرعی، مورد نقد قرار گرفت، وی به یک یک نقدها پاسخ داد و آن را نیز با نام «پاسخی به نقد حجاب شرعی»، در این کتاب ضمیمه کرد.
این مقاله، از مقاله اصلی در باره حجاب شرعی خواندنی تر است؛ زیرا میزان و معیار وی را در باره محدوده حجاب روشن تر می کند و سبک استناد او را به روایت های مربوط به این مساله و شرح آیات مربوط به حجاب معلوم می کند. برای نمونه وی مجبور شده است برای پاسخ به ناقد، تفاوت زینت را در فرهنگ اصطلاحی قرآن، با زیور آلات عاریتی، خارجی و دست ساز بشر که قرآن از آن ها تعبیر به حلیه یا حلی می کند، بیان کند و آیات زیادی بیاورد تا نشان دهد که مراد قرآن از زینت در یکایک آیاتی که این واژه در آن ها آمده است، چیست.
استاد بهبودی در دو مقاله دیگر این کتاب، به طور وزینی به انطباق تعبیر کوثر با فاطمه زهرا سلام الله علیها و تحدید بخشی از آیات سوره احقاف بر حضرت سید الشهداء و یارانش در جهاد استماته کربلا می پردازد. به این ترتیب، این اثر تکمله ای بر تفسیر قرآن از دیدگاه محمد باقر بهبودی است.
مقالات کتاب
- طلوع و غروب اصحاب اجماع
این مقاله ابتدا در مجله کاوشی نو در فقه، شماره تابستان و پاییز ۱۳۷۴منتشر شده است. در علم «درایت الحدیث»، بحثی پر دامنه وجود دارد که ویژه «علم الحدیث» شیعیان است. یعنی برخلاف سایر مسائل «علم الحدیث» که هماره شیعیان پیرو سنیان شده اند و در همه جا، ضوابط و قواعد، حتی مثالها و اصطلاحات آنان را به کار بسته اند، این بحث را تنها… خواندن بیشتر: طلوع و غروب اصحاب اجماع - حدیث و تاریخ ثبت و روایت آن
نوشتار حاضر، برگرفته از مقاله ای است با عنوان نگرشی به آغاز و انجام حدیث که در دی ماه سال ۱۳۶۶ در شماره ۴۶ مجله کیهان فرهنگی به چاپ رسیده است. در این مقاله استاد بهبودی به صورتی بسیار اجمالی، به تاریخ حدیث و مشکلات پیش آمده برای آن پرداخته است. - جبر و اختیار از منظر قرآن کریم
این نوشتار درباره موضوع «جبر و اختیار» است و استاد بهبودی به روش مالوف خود این موضوع را با استفاده از آیات قرآن کریم تشریح کرده است. اصل مقاله جبر و اختیار در سال ۱۳۵۳ چاپ شده و سپس با صلاحاتی در کتاب معارف قرآنی منتشر گردیده است. جبر و اختیار شاید پیچیده ترین مسأله دینی، مسأله جبر و اختیار باشد. فلاسفه اسلامی از دیدگاه… خواندن بیشتر: جبر و اختیار از منظر قرآن کریم - تغییر سرنوشت در قرآن کریم
این نوشتار به موضوع سرنوشت و تغییر سرنوشت در قرآن کریم می پردازد و بر گرفته از مقاله ای است که تحت عنوان بداء و سرنوشت، همراه با مقاله ای دیگر در باب جبر و اختیار از استاد بهبودی در سال ۱۳۵۳ به چاپ رسیده است. این مقاله با اصلاحاتی سپس در کتاب معارف قرآنی منتشر گردید. سرنوشت و بداء از جمله معارف دینی مسأله… خواندن بیشتر: تغییر سرنوشت در قرآن کریم - چگونگی تقسیم ارث در قرآن و احکام آن
در این نوشتار احکام وصیت، ارث و طبقات وارثان، اِرث کَلالَه، اِرث پیمانی، عَول و تَعصِیب، به صورت مستقیم از قرآن تبیین و تشریح شده است. نوشتار برگرفته از مقاله ایست که نخستین بار در سال ۱۳۵۳ در کتابی با نام «احکام قرآن: ارث و ربا» به چاپ رسیده است و در واقع به چگونگی تقسیم ارث در قرآن می پردازد. دیگر مقاله همین کتاب درباره… خواندن بیشتر: چگونگی تقسیم ارث در قرآن و احکام آن - سبک ترجمه در معانی القرآن و انتقادات ناقدان
نوشتار زیر برگرفته از مقاله ای است با عنوان سبک ترجمه در معانی القرآن که پس از انتشار نقد ناقدان به شیوه ترجمه و تفسیر قرآن در کتاب معانی القران به چاپ رسید. در این مقاله به انتقادات زیادی که نسبت به بازتاب دیدگاه فقهی استاد بهبودی در ترجمه آیات قرآن در مقالات ناقدان انجام شده، پرداخته شده است. وَ کَذلِکَ جعَلنا لِکلِّ نبیّ عَدُوَّا… خواندن بیشتر: سبک ترجمه در معانی القرآن و انتقادات ناقدان - طلوع و نقش آن در تعیین وقت نماز و روزه
این نوشتار برگرفته از مقاله ای است که استاد محمدباقر بهبودی با عنوان فجر کاذب، فجر صادق در کتاب معارف قرآنی منتشر کرده و در آن به طلوع و نقش آن در تعیین وقت نماز و روزه یا تعیین زمان اذان صبح با چشم غیر مسلح و بدون نیاز به محاسبات نجومی پرداخته است. طلوع فجر چیست؟ قبل از آن که خورشید طالع شود، یک… خواندن بیشتر: طلوع و نقش آن در تعیین وقت نماز و روزه - حماسه خونین کربلا در قرآن
آنچه در این نوشتار ملاحظه می کنید، برگرفته از مقاله ای با همین عنوان در توضیح اشاره به حماسه خونین کربلا در قرآن است. از نظر استاد بهبودی، قرآن مجید حماسه قیام حسینی را سال ها قبل از واقعه عاشورا طراحی نموده و انگیزه این قیام حماسی را نیز کاملاً مشخص کرده است. اصل این مقاله در کتاب معارف قرآنی در دسترس علاقمندان قرار دارد.… خواندن بیشتر: حماسه خونین کربلا در قرآن - ربا و حیله شرعی در نگاه قرآن و حدیث شیعه
این نوشتار که برگرفته از کتاب معارف قرآنی است، به موضوع ربا و حیله شرعی از دیدگاه قرآن می پردازد. در این مقاله کلیه مسایل موبوط به ربا از دیدگاه قرآن و عترت مورد بازبینی و دقت قرار گرفته است. «قَالُوا مَعْذِرَهً إِلَى رَبِّکُمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ» «یَا عَلِیُّ إِنَّ اَلْقَوْمَ سَیُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ یَمُنُّونَ بِدِینِهِمْ عَلَى رَبِّهِمْ وَ یَتَمَنَّوْنَ رَحْمَتَهُ، وَ یَأْمَنُونَ سَطْوَتَهُ، وَ… خواندن بیشتر: ربا و حیله شرعی در نگاه قرآن و حدیث شیعه - توقیعات ناحیه مقدسه و شرح احوال وکلای آن
استاد بهبودی مقاله ای را برای الحاق به کتاب علل الحدیث آماده کرده بودند که تا کنون منتشر نشده است. این مقاله به بررسی توقیعات ناحیه مقدسه و شرح احوال وکلای ناحیه و دوران کارگزاری آنان می پردازد. باید دانست که برخی از اصحاب خاص امامان، گرچه در شمار موالی بوده اند به نام «باب» معرفی شده اند. باب، یعنی دری که هماره بر روی… خواندن بیشتر: توقیعات ناحیه مقدسه و شرح احوال وکلای آن - آفرینش انسان از دیدگاه قرآن
این نوشتار که برگرفته از کتاب نگاهی به تاریخ انبیاء در قرآن است، به موضوع آفرینش انسان از دیدگاه قرآن می پردازد. در این کتاب بــا نگاهی خاص تاریخ انبیاء مورد بازبینی و دقت قرار گرفته و فصل اول آن درباره حضرت آدم و گسترش نسل بشر است. حضرت آدم علیه السلام برای بررسی جایگزینی انسان در زمین نخست به آیاتی از سوره بقره می… خواندن بیشتر: آفرینش انسان از دیدگاه قرآن - آغاز و انجام آفرینش از دیدگاه قرآن
این نوشتار بخش اول از سلسله مباحثی است که استاد محمدباقر بهبودی با عنوان «آغاز و انجام آفرینش» در درس گفته های خود، در مسجد قیطریه طرح نمود و پس از تدوین آنها نهایتاً در کتاب معارف قرآنی با همین عنوان منتشر کرد. در این بخش به عنوان مقدمه مباحث، پس از ذکر سوره قیامت، به موضوع شهاب ثاقب و صور اسرافیل پرداخته شده است.… خواندن بیشتر: آغاز و انجام آفرینش از دیدگاه قرآن - دفاع از معانی القرآن و شرح رویکرد آن در ترجمه قرآن
این نوشتار برگرفته از مقاله ای است که استاد محمدباقر بهبودی درشماره ۱۹ مجله کیان، در پاسخ به نقد و بررسی یکصد صفحه اول کتاب معانی القرآن درشماره ۱۷ همان مجله از استاد بهاءالدین خرمشاهی انتشار یافته بود، نگاشته اند. این مقاله بعدها در کتاب معارف قرآنی نیز درج گردید. قرآن مجید بالاترین سند اسلام است و از ابتدای انتشار و خصوصاً بعد از نفوذ… خواندن بیشتر: دفاع از معانی القرآن و شرح رویکرد آن در ترجمه قرآن - رجعت در قرآن و اندیشه شیعیان
این نوشتار درباره موضوع رجعت یا برگشت به زندگی، پس از یک دوره زندگی و مرگ در قرآن است. مقاله رجعت ابتدا در سال ۱۳۵۷ همراه با دو مقاله دیگر با پیاده سازی درس گفته های استاد بهبودی در مسجد قیطریه منتشر شد و سپس ضمن بازنگری و اصلاحاتی در کتاب معارف قرآنی در دسترس علاقمندان قرار گرفت. رجعت چیست؟ هویت و شخصیت قرآن مجید… خواندن بیشتر: رجعت در قرآن و اندیشه شیعیان - تولد حضرت فاطمه زهرا: میلاد کوثر
این نوشتار برگرفته از مقاله «میلاد کوثر» اثر استاد بهبودی است که در تفسیر سوره «کوثر» نگارش شده که به نظر استاد بهبودی به مناسیت ولادت حضرت فاطمه زهرا (ع) نازل شده است. - هفت آسمان در قرآن
این نوشتار برگرفته از مقاله «هفت آسمان» است که در فصل نهم کتاب «معارف قرآنی» به چاپ رسیده است و به شرح و تفسیر آیات مرتبط با آفرینش هفت آسمان در قرآن می پردازد. طرح موضوع هفت آسمان علم جدید و هفت آسمان دوره آفرینش عوامل آفرینش پالایش و پیرایش سَنُریِهِم آیاتِنا فِی الآفاقِ و فی اَنفُسِهِم حتّی یتَبیّنَ لهم اَنّهُ الحَقُّ اَوَلَم یَکفِ برَبّکَ… خواندن بیشتر: هفت آسمان در قرآن - نماز یا صلات فریضه
در این مقاله با توجه به تعریف استاد محمدباقر بهبودی از ام الکتاب و محکمات و متشابهات آنها، به بررسی احکام نمازهای فریضه در قرآن کریم پرداخته شده است. - محکمات و متشابهات
در تعریف محکمات و متشابهات قرآن، بیش از بیست قول و نظر ابراز شده است. این مقاله به تعریف محکم و متشابه از منظر استاد محمدباقر بهبودی می پردازد که در نوع خود روشنگر و منحصر بفرد است. - تولد و غیبت و ظهور امام زمان
مقاله پیش رو مطالبی کوتاه و فراموش شده درباره امام دوازدهم شیعیان است که سبب شناخت صاحب الامر مهدی، قائم آل محمد علیه الصلوات و السلام می‌شود؛ نکاتی از قبیل نام آن امام، رجعت و ولادت وی و چگونگی غیبت و بازگشت او که با توجه به آیات قرآن و روایت‌های تاریخی مورد توجه قرار می‌گیرند. - پاسخ به نقدهای مقاله حجاب شرعی
بخش اول از پاسخ به پرسش ها و انتقادهای مطرح شده درباره مقاله حجاب شرعی را می توانید در این صفحه بخوانید که بیشتر به روشن کردن معنای واژه فرج پرداخته است.
آخرین دیدگاه‌ها